Balved

अवांतर

कुठल्याही वर्गीकरणात न बसणा-या चिल्लर कविता ह्या शेवटच्या खंडात घेतलेल्या आहेत. एक विषय दुस-यासारखा नाही. पण सगळ्याच कविता तुमच्या आमच्या अनुभवातल्या असल्यामुळे त्यांच्याशी जवळीक साधणे, relate करणे खूप सोपे जाईल असे वाटते. थोडीफार टिंगल टवाळी आहे, पण एखादी दुसरी कविता अंतर्मुखही करेल असे वाटते.

लग्नामुंजीत मी केलेल्या मंगलाष्टकांचाही समावेश केला आहे. हा वारसा बाबांकडून आला आहे. कसेही करून वधूवरांची व दोन्ही कुटुंबातील सर्व व्यक्तींची नावे, कार्यतिथी जबरदस्तीने घुसवली की मंगलाष्टकं झाली असा साधारण समज आहे. तसे नाही जमले तर 'लक्ष्मी, कौस्तुभ, पारिजातक सुराऽऽ ...' आहेच. कार्य काही थांबत नाही, मुहुर्त काही टळत नाही. माझी मंगलाष्टकं जरा 'हटके' आहेत असे मला वाटते. गर्व पण असेल कदाचित.

पुस्तकात कवितांना क्रमांक मुद्दामच दिले नाहीत. अनुक्रमणिका वगैरेही नाही. नाहीतर नंबर पाहूनच पळापळ सुरू झाली असती. पण पूर्ण पुस्तकातल्या कविता मोजल्याच तर १०२ भरतात. त्यातली पहिली कविता 'बालवेद' माझ्याच 'उद्या लग्न आहे' ह्या पूर्वी प्रसिद्ध झालेल्या पुस्तकातलीच काही कडवी आहेत. 'ढग' ही कविता बाबांच्या जन्मशताब्दीच्या निमित्ताने काढलेल्या स्मरणिकेतल्या माझ्या लेखात आधीच आलेली आहे. ह्या दोन 'शिळ्या' कविता सोडल्या तर बाकी माल अगदी ताजा, पहिल्या धारेचा आहे. शप्पथ!

ताज्या १०० कविता बाबांच्या जन्माला १०० वर्षे पूर्ण झाली म्हणून पुस्तकबद्ध करणे हाही माझा जन्मशताब्दी संकल्प होता. संकल्पपूर्तीचा आनंद वेगळाच असतो. पण त्यासाठी आधी संकल्प करावा लागतो.

बालवेद ग्रंथाची सुरुवात राजूच्या जन्मदिनी, गणेश चतुर्थीला झाली. सांगताही अशाच विशेष मुहुर्तावर होत आहे. बहिणाबाई वृंदाला २९-११-२०१५ ला तिथीने व २-१२-२०१५ ला तारखेने साठ वर्षे पूर्ण होतात. षष्ठ्यब्दीपूर्ती साधायची हाही एक संकल्प होता. आयुष्य एक प्रकल्पशृंखला, व प्रकल्प साध्यतेसाठी संकल्पशृंखला असावे! आजवर तरी तसे जमले याचा मला आनंद आहे.

धन्यवाद!

_____________________

शतक

नव्वद धावा झाल्या होत्या

दहा मात्र कठिण होत्या

सुरुवातीलाच काढून घेऊन

लपवून ठेवायला हव्या होत्या

ज्यांनी नव्वद करू दिल्या

तेच कंजूश झाले होते

शंभर धावा न होऊ देण्यात

त्यांनी सर्वस्व ओतले होते

लहानपणी बरे असते

आपण कच्चे लिंबू असतो

आऊट आपण झालो तरी

आपल्या पोटात पित्तू असतो

आता तसे काही नाही

सूट नाही, सवलत नाही

मागे वळता येणे नाही

पुढे जाणे सोपे नाही

आता जर का बाद झालो

नाक कापून घेणार होतो

नव्वदाचे कौतुक नाही

दहासाठी हारणार होतो

पन्नास झाले तेव्हाच आपण

बाद व्हायला हवे होते

मोह फार वाईट असतो

समजून घ््यायला हवे होते

अक्कल शेण खायला गेली

साठ सत्तर ऐंशी नव्वद

आता मात्र घाम सुटला

पुढे आता दुर्गम पर्वत

मरता मरता एक आली

धाव कसली, मिजास जिरली

सगळी इज्जत पणास लावून

दुसरी, तिसरी, चौथी काढली

पर्वत अधिकच ऊंच वाटे

मृगजळ त्याचा भाऊ वाटे

छातीमधील बत्ता आता

छाती फोडून येईल वाटे

अभिमन्यूची गोष्ट आठवे

चक्रव्यूह हा अभेद्य वाटे

वेताळाच्या गोष्टीमधला

यक्षप्रश्नही सोपा वाटे

कानशीलांची आग होतसे

धरणी फाटो, मनी येतसे

गरगर गरगर फिरता आपण

घेरी येते, तसे होतसे

सळसळ सळसळ रक्त वाहते

वरती खाली होई भाते

अस्तित्वाचे जरी विस्मरण

शीर जाउनी धड हे लढते

पाच सहा सात आठ होतसे

नऊही येता दार दिसतसे

नव्याण्णव हे शून्य होतसे

'फक्त एक' हे भविष्य भासे

नव्याण्णव हे मागे गेले

'अधिक एक' झाले भविष्य हे

वर्तमान हे अधर अलौकिक

इथेच थांबो कालचक्र हे

_____________________

सिनेमा

कौटुंबिक जिव्हाळ्याचा सिनेमा

आजकाल कोणी पाहत नाही

एखादे काका काकू असतात

ज्यांना फारसे कामधाम नाही

सिनेमातल्या आजी रडल्या

म्हणून कोणी रडत नाही

टवाळकीने च्चच्चक् करतात

नशीब! टाळ्या वाजवत नाही

आजी आजोबांना वाईट वाटते

त्यांच्या लायक काहीच नाही

विरंगुळा म्हणून जावे म्हंटले

तरी जायला सिनेमा नाही

'भक्त प्रह्लाद' त्यांच्या काळी

१०० दिवस हाऊसफुल जायचा

'मोहित्यांची मंजुळा' ला

तिकिटांचा काळाबाजार व्हायचा

'हरे रामा हरे कृष्णा' लागला

बरे वाटले दोघांनाही

'अे' सर्टिफिकेट होते त्याला

त्याचा अर्थ कळला नाही

छगन पाचव्या वर्गात होता

अे बी सी डी शिकत होता

आजोबांनी विचारले तर

अे फाॅर आध्यात्मिक सांगत होता

शेवटी आजी आजोबांनी

आध्यात्मिक सिनेमा पाहायचे ठरविले

छगन तिकिट घेऊन आला

आजी आजोबा जाऊन बसले

सिनेमा पाहून घरी आले

दोघांचेही चेहरे खुललेले

छगन इंग्रजीत पक्का आहे

सगळ्यांना ते सांगू लागले

_____________________

गाठोडे

छगनचा जन्म झाला

रीतसर नोंद झाली

जन्माच्या दाखल्याची मूळ प्रत

बाबांनी मग टाचून ठेवली

छगन आता घरी आला

हाॅस्पिटलची फाईल त्याची

नाव, जन्मवेळ, रक्तगट

रोगी नंबर, वजन, उंची

फाईल फार महत्वाची

यादी सगळ्या इंजेक्शन्सची

डीपीटी, पोलिओ, टिटॅनस

रावण, इंद्रजीत, कुंभकर्णाची

ठरल्या वेळी जावे लागे

पहिला डोज, बूस्टर मागे

सुया कोवळ्या छगनला जरी

माय कळवळे, धरून कडेवरी

बाबा रेशन आॅफिस मधे

छगन फाॅर्म पाहत असे

रेशम कार्डामधे आता

छगन एक 'युनिट' असे

त्याच्या नावाचे तांदूळ

गहू, ज्वारी, साखर, गूळ

हप्ता दर हप्ता ते मिळे

छगन भारतनिवासी मूळ

रेशनकार्डवर फोटो हवा

फोटोग्राफर घरी येई

उजेड, अँगल, प्रकाश, फोकस

कडेवर छगन झोपी जाई

उठवा त्याला, उठवा त्याला

मला फाल्तूचा वेळ नाही

चिमटा बसता छगन जागे

स्माईल प्लीजला रिस्पाँस नाही

शेवटी कॅमेरा क्लिक झाला

चेहरा थोडा रडका आला

त्याचा पहिला वहिला फोटो

बाबांनी खूप जपून ठेवला

जनगणनेची वेळा आली

छगनचीही नोंद झाली

'छगन बापू मोरे' नावे

अस्तित्वाची ग्वाही झाली

चंद्र लहान मोठा झाला

समुद्र मागे पुढे गेला

ऊन, पाउस, बर्फ पडला

छगन मोठा मोठा झाला

पहिलीत गेला, दुसरीत गेला

चमचा लिंबू चँपियन झाला

कविता, गाणे, भाषण, गोष्ट

पोपटपंची करून आला

बाबा कागद टोचत गेले

छगनरूपे जिंकत गेले

प्रगतीपुस्तक प्रशस्तिपत्रे

यांचे बाड लठ्ठ झाले

आता छगन मोठा झाला

गठ्ठ्यापुढे खुजा दिसला

दोन नवीन गाठोड्यांना

छगन स्वतः घडवू लागला

नोकरी केली, पेंशनर झाला

गाठोडयासारखा जुनाट झाला

गाठ सोडून चाळू लागला

नसे कामाचे ते फेकू लागला

पेंशनबुक सोडून सारे

आता व्यर्थ वाटे त्याला

पेंशनबुकवर त्याचा फोटो

पहिल्यासारखाच रडका आला

गाठोड्यातील इतिहास आता

पिवळा पडून जीर्ण झाला

रद्दीवाला दारावरती

न बोलावता सहजच आला

_____________________

सटवी

पोट सुटले चालेल

नाडा सुटला चालेल

गाठ सुटली चालेल

बस सुटली चालेल

तोंड सुटलं चालेल

घाम सुटला चालेल

वास सुटला चालेल

पण खाज सुटायला नको

आपण पार्टीत असतो

चारचौघात असतो

कोट काळा असतो

आपण डॅशिंग दिसतो

हातात प्लेट असते

भाजीत बोट असते

नेमक्या या घडीला

डोक्याला 'ती' सुटते

बैठक रंगली असते

टाळी येणार असते

बासरी ओठात असते

सरगम बोटात असते

नेमकी या वेळेस

'ती' नाकात सुटते

'नी' वरच आपलं बोट

'ना'त न्यायला लावते

कधी कानात सुटते

खूप खोल असते

करंगळीच्या टोकाच्या

पलिकडे वसते

घशात आहे वाटते

काढ बाहेर म्हणते

नंतर जो आवाज येतो

बाहेर गाढव लाजते

कधी डोळ्यात येते

चुर चुर चुर चुर करते

नेमकी त्याच आधी आपण

मिरची चिरली असते

चोळ चोळ चोळण्यामधे

काय मजा असते

जणू डोळा दुस-याचाच

अशी वृत्ती असते

कधी इथे सुटते

कधी तिथे सुटते

कुठे सुटली सांगणे सुद्धा

कधी योग्य नसते

देहाच्या वळचणीला ही

सटवी बसली असते

पापभीरु माणसाच्याही

पाठीला ही सुटते

ही सगळ्यात हलकट असते

जीव अगदी नकोसा करते

काही केल्या बोट पुरेना

अशा जागी जाऊन बसते

अढळ धृवावर जणू असते

अजेय अपराजिता ही भासते

भीती फक्त या सटवीला

गळ्यातल्या जानव्याची वाटते

_____________________

द्वैत

नेहमी माझ्या डोक्यापाशी

मोठ्या मोठ्या शोधापाशी

सापेक्षता सिद्धांतापाशी

हे भाग्य तुझ्या दाराशी

पण तुझे वैर बुद्धीशी

तू राहिली गं नुसती कापूस भरलेली आईनस्टाईनची उशी

नेहमी तुझ्या डोक्यापाशी

रात्र असो वा वामकुक्षी

मऊ उशी मी कानाकपाळाशी

हे भाग्य तुझ्या पदराशी

पण तुझे वैर मेणाशी

थोडाही मऊपणा नाही रे आला

तुझ्या वज्रासारख्या कठिण नारळासी

प्रेमाने मी तुला फिरविले

अखंड धाग्याने गुंफिले

घरोघरी प्रतिष्ठित केले

स्वातंत्र्याचे चिन्ह बनविले

पण तू रे एवढा आळशी

मी गेल्यावर आपण होऊन एक वात सुद्धा नाही वळशी

धाग्यामधे मी गुरफटलो

दमलो, थकलो, तरीही फिरलो

पीळ पीळ मी पिळल्या गेलो

गांधी, खादी, टोपी झालो

पण जाताना तू एकटा गेला

गांधीआश्रमात सोडून, पंचाला, टोपीला, चष्म्याला आणि मला

आपले निजणे उठणे एकावेळी

आपले अश्रु ढाळणे एकावेळी

आकाशातल्या इंद्रधनुष्याला

आपली साक्ष नेहमी एकावेळी

काय जगातले हे आश्चर्यच नाही?

की मी तुला आणि तू मला कधी पाहिले नाही

व पाहू शकत नाही?

_____________________

नंदी

नंदी फक्त नाही म्हणतो

छगन त्याला हात जोडतो

हात जोडून यश मागतो

नंदी फक्त नाही म्हणतो

गाय फक्त दूध देते

बहिणा तिला हात जोडते

हात जोडून साय मागते

गाय फक्त दूध देते

शेत फक्त गहू देते

बहिणा त्याला हात जोडते

हात जोडून पोळी मागते

शेत फक्त गहू देते

नदी फक्त पुढे जाते

बहिणा तिला अर्घ््य देते

अर्घ््य देऊन थांब म्हणते

नदी फक्त पुढे जाते

देव फक्त हसत राहतो

छगन त्याला साष्टांग करतो

साष्टांग करून व्यथा सांगतो

देव फक्त हसत राहतो

आई फक्त आई असते

दोघे तिला मिठी मारतात

मिठी मारता रडे येते

आई फक्त आई असते

_____________________

वृद्धाश्रम

आनंदी म्हातारी झाली

चिडचिड आता करू लागली

म्हणे मी जाते निघून

सगळ्यांना मी ओझे झाली

बांधूनी गाठोडे गेली

वृद्धाश्रमी नोंद केली

त्यांच्या स्वागताने बघा

डोळा पाणी, गदगदली

आजी, आश्रम लहान

फक्त घेतो दहा जण

दोघी एका खोलीमधे

राहतात सोबतीनं

सध्या पाच खोल्यांमधे

राहतात पाच जणी

भेटूनी या त्यांना आजी

पहा आवडे का कोणी

आनंदीस हर्ष झाला

म्हणे आहे चाॅईस पण

भेटुनीया एकेकीला

पाहू कोण हो मैत्रिण

पहिले दार उघडे होते

आत उभी एक बुढ्ढी

चेहराच सांगे तिचा

एक नंबरची हट्टी

जाई आता दुस-या दारी

तेही उघडे सताड

आत उभी एक बया

आनंदी म्हणे, बहिताड

दारी जाई आता तिस-या

काय आतली म्हातारी?

आनंदी म्हणे ही दुष्ट

खडूस, खाष्ट, नी गर्विष्ट

आवडे ना तीस कोणी

गेली पुढे ती आशेनी

म्हणे काय ही खेडमी

दिसे कावेबाज छद्मी

आता शेवटची खोली

आत उभी एक वृद्धा

आनंदी म्हणे ही बाई

विसरली प्रेम सुद्धा

आनंदी निराश झाली

पुन्हा काऊंटरवर आली

म्हणे नाही का हो एकही

एकटीकरता वेगळी खोली?

काऊंटरवरची मुलगी हसली

आजी तुमची गंमत केली

मेकअपची ती खोली होती

पाच आरशांनी सजलेली

_____________________

घुम्या

छगन काम केल्याविना

मोठा कसा होणार?

जेमतेम पास होऊन

तुला नोकरी कोण देणार?

नुसतं आढ्याकडे पाहून

यश येईल का तुला?

किती गं प्रश्न विचारतेस?

कळत नाही कां मला?

असं नाही रे, हुशार आहे तू मुला

तुला कळत नाही असं वाटेल का मला?

पण तुझे मित्र कोण?

त्यांचे आईबाबा कोण?

कुठे जातो? काय करतो?

सांगतोस का मला?

किती गं प्रश्न विचारतेस?

कळत नाही कां मला?

असं नाही रे, हुशार आहे तू मुला

तुला कळत नाही असं वाटेल का मला?

तरी तू कां बोलत नाही?

रात्र रात्र झोपत नाही

कोण सारख आॅनलाईन असत?

सांगतोस कां मला?

किती गं प्रश्न विचारतेस?

कळत नाही कां मला?

असं नाही रे, हुशार आहे तू मुला

तुला कळत नाही असं वाटेल का मला?

स्वतःशी तू बोलत असतो

हातवारे करत असतो

डोळ्यांच्या कडा तुझ्या

ओल्या कां मुला?

किती गं प्रश्न विचारतेस?

कळत नाही कां मला?

असं नाही रे, हुशार आहे तू मुला

तुला कळत नाही असं वाटेल का मला?

कोण आहे मैत्रिण तुझी?

ओळख किती तुझी तिची?

तुझ्यासारखीच झुरते का रे?

बोल माझ्या मुला

किती गं प्रश्न विचारतेस?

कळत नाही कां मला?

असं नाही रे, हुशार आहे तू मुला

तुला कळत नाही असं वाटेल का मला?

मीना आहे छोट्या घरची

आजीला ती नाही आवडायची

जातीपातीची बंधनं

तोडशील का मुला?

किती गं प्रश्न विचारतेस?

कळत नाही कां मला?

असं नाही रे, हुशार आहे तू मुला

तुला कळत नाही असं वाटेल का मला?

मुलगी तशी छान आहे

शिकली सवरलेली आहे

आम्ही इतके मागासलेले

वाटतो का तुला?

किती गं प्रश्न विचारतेस?

कळत नाही कां मला?

असं नाही रे, हुशार आहे तू मुला

तुला कळत नाही असं वाटेल का मला?

कालच आजी 'हो' म्हणाली

इतिहासाची पुनरावृत्ती झाली

तुळशीचे आटोपले की तू

करशील का मुला?

किती गं प्रश्न आई?

उत्तर माहित असतं तुला

_____________________

टाळ्या

नेताजी शाळेत येणार होते

मास्तर सारे भेदरले होते

कार्यक्रम चांगला होण्यात

शाळेचेच भले होते

मुलांवरच सगळे अवलंबून होते

ते शिस्तीने वागायला हवे होते

आज रंगीत तालीम झाली

मुलांना समजले होते

हाताची घडी नाही, तरी

तोंड बंदीचे आदेश होते

दर चार वाक्यानंतर

टाळ्या वाजवायचे ठरले होते

खूप प्रॅक्टिस घेतली होती

त्यांना ते जमलेही होते

आता नेताजींचे आगमन झाले

हार, तुरे, शाल, श्रीफळ झाले

माननीय अतिथींनी स्थान ग्रहण केले

स्वागतगीत व्यवस्थित झाले

घसा खाकरून, पाणी पिऊन

नेताजी बोलायला उभे झाले

'प्रिय मुलांनो आणि मुलींनो' म्हणाले

मला येथे येऊन फार फार आनंद झाला

लहानपणी मीही याच शाळेत आलो

मास्तरांचा खूप मार खाल्ला