मानवचंद्र

रामचंद्र, सुभाषचंद्र, जगदीशचंद्र. नावात चंद्र असला की नाव एकदम भारदस्त, संस्कृतनिष्ठ वाटते. थोडं प्राकृतकडे वळलं की मग ध्यानचंद, नेमीचंद, जयचंद वगैरे. माणसांची ही नावं generic केली की आपल्या कवितेचं नाव - मानवचंद्र.

चंद्र म्हटले की कलाकलांनी प्रगती व -हास आलाच. चंद्र म्हणजे काही सूर्य नव्हे. त्याला जशी पोर्णिमा, तशीच अमावस्या पण! असा विचार केला तर मानवचंद्र नामकरणाचा उलगडा होईल. आता नाहीच झाला तर कविता वाचतांना किंवा वाचल्यावर होईल.

लहानपणी सिनेमात डबल रोल म्हणजे काय कळायला मला जरा वेळ लागला. एकसारख्या दिसणा-या दोन व्यक्ती एकाच वेळी पडद्यावर असतील तर तो डबल रोल असे मला वाटत असे. डबल रोल आणि डबल रोटी मधे पण गोंधळ व्हायचा. ब्रेडला तेव्हा डबल रोटी म्हणायचे. आमच्या काकांना, रघुनाथराव पत्तरकिनेंना, जुळी मुलं होती- प्रदीप आणि मिलिंद. तेही मला डबल रोल वाटायचे. एकदा एका सिनेमात नायक चोरी करण्याआधी त्याच्याच सारख्या दिसणा-या व्यक्तीशी बोलतांना दाखविला. पण तो डबल रोल नसून नायक आपल्या मनाशी बोलतांना दाखवला होता म्हणे. नंतर बरेचदा कादंबरीत वगैरे राजा आपल्या पाण्यातील प्रतिबिंबाशी वाद करतो असे वाचले. ही स्वतःच्या मनाशीच, स्वतःच्या प्रतिबिंबाशीच अलिप्ततेने संवाद करण्याची कल्पना मला खूप आवडते. तीही ह्या कवितेत introspection साठी वापरली आहे.

माझ्या कवितांमध्ये विज्ञान नकळत डोकावते असे मागच्या खंडात मी म्हणालो. ह्या कवितेत मात्र ते नुसते डोकावतच नाही, तर कवितेचा गाभाच विज्ञान आहे.

कविता दीर्घ आहे. पण मानवचंद्र काही साधारण व्यक्ती नाहीत. त्यांचा जितका दीर्घ आणि दैदिप्यमान इतिहास आहे तितका कोणाचाच नाही. त्यांचे भविष्यही तसेच 'न भूतो न भविष्यति'. त्या मानाने त्यांच्यावर आधारीत ही कविता तशी संक्षिप्त आवृत्तीच (abridged edition) वाटेल.

मानवचंद्र - शुक्लपक्ष

प्रतिपदा

महापूर येता कसाबसा जीव वाचवूनी

द्विपाद प्राणी कष्टी होउनी झाडावर गेला

जलाशयातील उलट्या वृक्षाच्या फांदीवरती

आनंदाने डोळे मिचकावित वानर बैसला

आपण दोघे भाऊभाऊ झाडावर खेळलो

फांदीवरुनी फांदीवरती उड्या घेत गेलो

शेपुट बांधुनी फांदीवरती अधोमुख झालो

पडलो, उठलो, पुनश्च चढलो, कधी काय रडलो?

अता ढाळतो अश्रू कां रे, कष्टी कां होतो?

अथांग पाण्यामध्ये कां रे चार थेंब टाकतो?

अफाट प्रतिभा, कष्ट त्यावरी, तू ज्ञानी झाला

झाडावरुनी उतरुनी तूची चंद्रावर गेला

एके दिवशी झाडावरुनी तू खाली आला

समोरचे तू पाय उचलले, द्विपाद तू झाला

पुढे पुढे तू जात राहिला, जणू काळ वा नदी

वानर नाही, नर तू झाला, शेपुट गळले जधी

आकाशातील उजेड जाता होई अंधार

मी झाडावर, गुहेमधे तू, मनात भय फार

एके दिवशी दगड घासता दगडावर, अग्नी

प्रकट जाहला, अखंड जळतो तुझ्या ज्ञानयज्ञी

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

द्वितीया

जसे अग्नीचे दान मिळाले, दिवस दीर्घ झाला
गुहेतला काळोख जाउनी आत सूर्य आला
सूर्य असो वा नसो नभी, तू प्रकाशमय झाला
पहा तांबडा ज्ञानसूर्य हा उदयाचली आला

अग्निशस्त्र हे तुझ्याच हाती, काय सृष्टीसंकेत?
अफाट प्राणीजगतामाजी तुलाच कां ती देत?
शस्त्र कसेही असे दुधारी, अग्नि नसे अपवाद
तुझ्या विवेकी निसर्ग आस्था, नको करू रे घात

अग्नी म्हणजे प्रकाश आहे, ऊर्जाही आहे
अग्नी म्हणजे ऊब जशी, हा वणवाही आहे
अग्निपंख फुटताच जणू तू घेतली भरारी
गुहा सोडुनी, भया त्यागुनी, तू झाला यात्री

रानोरानी, कडेकपारी वनवासी गेला
अद्भुत दृष्ये चराचराची, अंतर्मुख झाला
नाना प्राणी, वनस्पती दे विश्वरूपदर्शन
अगम्य सृष्टीचा तू आता विद्यार्थी झाला

वृक्षमित्र तू, जीवमित्र तू, सृष्टिमित्र झाला
जन्ममृत्यूची कडी पाहुनी तू विनम्र झाला
सूर्य तापता जमीन करपे, पाऊस दे अंकुर
अभ्यासून हे सृजन सृष्टीचे, शेतकरी झाला

पोटासाठी वणवण वणवण वणवण फिरणारा
शेतकरी होताच अता तू एकस्थळी झाला
जमीन, पाऊस, पाणी, वारा, अग्नीचा आता
निळ्या निळ्या आकाशाखाली तू प्रेमी झाला

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले
बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले
बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी
महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

____________________

तृतीया

दिवसभरी शेतात कष्टुनी शेतकरी थकला
दगड घेउनी डोक्याखाली शेतावर झोपला
रांगोळीचे थेंब पाहुनी डोळे बंद करी
कान ना कधी झोपी जाती, जागे रात्रभरी

सुरू होतसे संगीताचा जलसा रानात
रातकिड्यांची तंबो-यावर पूर्ण रात्र साथ
बेडुक गाई सृष्टिवंदना घसा साफ करुनी
कला मांडती प्राणी सारे एक एक करुनी

अरण्यातली सिंहगर्जना, हत्तींचा चीत्कार
कोल्ह्यांचे ते भकास रूदन, सापांचा फूत्कार
कुकूच्चकूचा गजर करीतसे सूर्याचे आव्हान
समुहगान पक्षांचे होता पूर्वरंग बेभान

आवाजांचे विविध विश्व हे प्राणीजगत असे
अर्थ काय आवाजांना त्या, प्रश्न तुला हा असे
युगे उलटली, मांजर करते म्याँव म्याँव फक्त
नव नव उच्चारांची शेती तूच करी फक्त

आवाजांना अर्थ दिला तू, शब्दांना शक्ती
भाषेला तू जन्म दिला रे, तू केली क्रांती
बोळा निघता पाणी जैसे प्रवाहास मुक्त
विचारधारा तुझी वाहते जगात स्वच्छंद

अग्नीचा तू स्वामी झाला, तू प्राणी भिन्न
अन्न स्वतःचे स्वतः पिकवितो, दुजा नसे अन्य
भाषेचे तू शस्त्र मिळविले, विचार तू करतो
सृष्टीमध्ये एकमेव तू जो प्रगती करतो

चतुष्पाद-उत्क्रांत द्विपादी, पाया राऊळीचा
पंतमहाभूतज्ञान होतसे वास्तू प्रगतीचा
विचार, भाषाज्ञान जणू हो कळस देऊळीचा
पुजारी रे तू गाभा-यातील ज्ञानदेवतेचा

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले
बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले
बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी
महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

चतुर्थी

दिवसभरी शेतात कष्टुनी शेतकरी थकला

दगड घेउनी डोक्याखाली शेतावर झोपला

झोप येईना, आकाशातील रांगोळी आगळी

किती प्रयत्ने डोळ्यामाजी मावे ना सगळी

रात्रचांदणी रोज अनोखी, चंद्र असे, कधी नसे

काही चांदण्या अंधुक, तर काहींचे स्पष्ट ठसे

काही डोळे मिचकाविती, तर निर्विकार काही

मेघ सांडता खवल्या खवल्या, दृष्य अलौकिक दिसे

अविरत जात राहती तारे सारे एकीकडे

कोणाची त्या ओढ, कोण तो आकाशापलिकडे?

एक परंतु तारा ऐसा जो न कधी ढळतो

रात्रभरी तो तिथेच स्थिर, तो कोण बरे असतो?

धृवतारा हा अढळ तुझा रे मार्गदर्शी होतो

दृष्टादृष्ट तयाशी होता, दिशाज्ञान देतो

दूर दूर तू आता जातो, घरा परत येतो

चुकता वाट, 'कुठे मी?' याचे उत्तर तो देतो

उत्तर देणारा तो तारा, उत्तर त्याची दिशा

उजव्या, डाव्या हाती, मागे, बाकी तीन दिशा

पूर्व नी पश्चिम, दक्षिण, उत्तर तूच ठरविले रे

रात्रीच्या आकाशाने तुज वेड लाविले रे

सारे तारे पूर्वेकडुनी पश्चिमेस जाती

चंद्र सूर्यही मार्गक्रमणा नित्य तीच करिती

एकच तारा खिळून राही आपुल्याच स्थानी

गूढ काय हे आकाशाचे? प्रश्न सदा तव मनी

चंद्र, सूर्य, अन तारे आता तुझे खास मित्र

अवलोकन त्यांचे नी चिंतन मनी दिवस रात्र

सूर्य, चंद्र, अन ऋतुचक्राची समज तुला आली

दिवस, महिने, वर्षाची तू परिभाषा केली

सूर्य, चंद्र, अन सारे तारे करिती चरैवेती

तू आणि धृवतारा यांना अढळपद प्राप्ती

स्थिर दोघे, अन बाकी घािलती भोवती प्रदक्षिणा

या जगताचा केंद्रबिंदु तू, अशी तुझी धारणा

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

____________________

पंचमी

रात्रीच्या आकाशाचे तुज व्यसन लागले रे

शेतावरती रात्रपाळी तू रोजच करितो रे

आज असे आकाश आगळे, चंद्र पोर्णिमेचा

कसा खेळतो चंद्र ढगांशी खेळ लपािछपीचा

भान विसरुनी खेळ पाहता शुद्धीवर आला

चंद्र जातसे पूर्व दिशेला, पळभर भ्रम झाला

पुन्हा निरखता, विचार करता, सत्य येतसे पुढे

चंद्र नसे पूर्वेस जात, ढग जाती पश्चिमेकडे

चंद्र चांदण्या आकाशी, अन 'सूर्योदय' झाला

प्रकाश डोक्यामध्ये पडला, तू जागा झाला

धावत धावत शेताच्या तू मध्यावर आला

मध्यरात्री तू स्वतःभोवती गर गर गर फिरला

भोवतालचे वृक्ष पाहुनी तुजभवती फिरता

चूक तुला लक्षात येतसे, कळली सापेक्षता

दिवसाकाठी गिरकी घेते ही धरणीमाता

भास होतसे तारे सारे उलट दिशे जाता

हाती दुर्बीण, नित्य निरीक्षण, बुद्धी विलक्षण रे

मंगळ, बुध, गुरु, शुक्र, शनीचा शोध लाविला रे

चंद्र फिरतसे पृथ्वीभवती, तुझेची प्रतिपाद्य

नवग्रह फे-या मारिती ज्याला, सूर्य असे आद्य

सूर्य पृथ्वीची तुझी धारणा जशी भिन्न झाली

सूर्यमालिका धैर्याने तू जगास सांगितली

अज्ञानाचे रक्षक छळती, तुला तेही मान्य

गॅलिलिओ तू मानवपुत्रा, ज्ञानधृवी धन्य!

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

षष्ठी

खगोल शिकवी एक धडा तुज फार महत्त्वाचा

'दिसते जे ते सदा सत्य' ह्या चूक धारणेचा

सत्यशोध हा डोळ्यांनी केवळ नाही शक्य

जोड हवी दृष्टीस बुद्धीची, हेचि ब्रह्मवाक्य

चंद्र दिसे आकाशी मोठा, चांदणी लहान

मृगजल दिसुनी काय फायदा? लागता तहान

ग्रहणकाळी तो चंद्र चिमुकला सूर्यावर दिसतो

छोटासा तो चंद्र कसा रे सूर्याला ग्रासतो?

ग्रहणांची ही विचित्र किमया जोवरी ना कळली

कोप ईश्वरी म्हणून ज्यांनी दक्षिणा उकळली

विज्ञानाने सोडविता तू अज्ञानी ग्रहण

तू आणि ते वैरी झाले त्रिकाळ हे जाण

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

सप्तमी

पाण्यावरती तरंगणारे ओंडके बघूनी

नौका घडवुनी कसा निघाला समुद्रपर्यटनी

जिज्ञासू तू भान हरपुनी दूर दूर गेला

पाणीच पाणी चहूकडे रे, गोल काठ त्याला

काठावरती जाण्याचा तुज मोह आवरेना

पुढे पुढे तू जात राहिला, काठ कां दिसेना?

पाण्याचे हे गोल ताट ज्या कडा कशा नाही?

गोल पृथ्वीचा पोळी नसुनी, लाडू तर नाही?

सूर्य भोपळा, पृथ्वी आवळा, चंद्र असे मोहरी

रक्ताचे हे नातेवाईक राहती मोठ्ठ्या घरी

गती, चाल, आकार, अंतराचे गणित सुटले

कुठे, कोण, केंव्हा असेल हे भविष्य तुज कळले

भविष्य अपुले स्वतः घडविले स्वकृतीने बाळा

जिज्ञासा ही प्रबळ तुझी रे, उफाळती ज्वाळा

उबळ, शिंक, वा पाडसपान्हा थोपवेल का कुणी?

तुला अता रे कोण थांबवी या विज्ञानांगणी?

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

अष्टमी

थकुनी भागुनी, वृक्षा टेकुनी तू जैसा बसला

विचार करता तंद्री लागली, तू रे पेंगुळला

स्वप्नामध्ये वृक्षची आला, छत्र धरी तुजला

फलभाराने वाकुनी फंादी स्पर्श करी रे तुला

वादळ येता गारा पाऊस वृक्षा झोडपती

फळ तुटुनी देठातुनी आले, आदळले माथी

स्वप्न भंगले, झोप उडाली, तुला 'जाग' आली

गुरुत्व आकर्षण सिद्धांते ज्ञानक्रांती झाली

पाऊस आभाळातून खाली कां येतो कळले

रात्री तुटणा-या ता-याचे गुपित अता फुटले

स्वप्नातील फांदीचा आता अर्थ तुला कळला

जटा तुझ्या कां सतत लोंबती, कळुनी तू हसला

रहस्यभेदाचे हे स्मित रे, वैज्ञानिक जाणे

भविष्यात ऐसे स्मित ओठी अनेकदा येणे

सृष्टिरहस्यांच्या खजिन्यातील एक एक नाणे

भरती आणी ज्ञानसमुद्रा, गा न्यूटन-गाणे

दगड फेकता वर जातो तो उंच किती कळले

खाली येता वेळ किती तो घेतो हे कळले

बाण सोडता, धनुष्याकृती त्याचा कां मार्ग

एक दोन न्यूटन नियमांनी प्रगतीला वेग

आर्किमिडीज तू, स्नानगृहातून बाहेरी आला

काय गवसले सांगत सुटला, वेडा रे तू मुला

ज्ञानकन्हैय्याची तू राधा, म्हणुनी थोर झाला

सिद्धांतानी तुझ्या समुद्राचा स्वामी झाला

अता जहाजे मोठी मोठी समुद्रात जाती

पाण्यावरती तरंगती जरी अवजड ती असती

समुद्रमार्गे दूरदूरच्या बेटांवर गेला

छोट्या मोठ्या भूखंडांवर तू जाऊन वसला

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

नवमी

सृष्टीमध्ये गोलाकाराला कां प्राधान्य?

काय सुचविते सृष्टी तुजला? काय असे चिन्ह?

आकाशाची गोल टोपली, क्षितिजही गोलाकार

धृवाभोवती सप्तर्षींचा फेरा गोलाकार

गोल सूर्य नित्याचा, तैसा चंद्र पोर्णिमेचा

दगड जळी टाकता त्यात येणा-या वलयाचा

डोळ्यातील बुबुळांचा, गाली येणा-या खळीचा

कुरळ्या कुरळ्या केसांच्या त्या सुंदर वळणांचा

थांबू न देई वर्तुळाकृती विचारचक्राला

चाक शोधुनी एके दिवशी, वेगवान झाला

चक्र फिरवुनी गोल गोल तू पुढे पुढे गेला

मुळातला तू कासव, आता जणू ससा झाला

कुंभाराचे चाक असो वा विहिरीवरचे रहाट

या चक्राने क्रांती केली, आली नवी पहाट

वाहन आले, यंत्रे आली, कष्ट कमी झाले

दहा दहा हत्तींचे बळ रे तुझ्या हाती आले

मांडी घालुनी बसुनी सुद्धा तुला गती आली

वाढ तुझ्या प्रगतीची आता चक्रवाढ झाली

चतुष्पाद तू द्विपाद झाला, केवळ उत्क्रांती

द्विपाद तू चक्रारूढ झाला, अजोड ही क्रांती

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

दशमी

शेतकरी तू, मृदाज्ञान तुज नाडीज्ञान जसे

पाच गावची माती जणु बोटे हाताची असे

माती पाहून पीक ठरविशी, धान इथे, गहू तिथे

माता माती माथी, जैसा टिळा चंदनी असे

चूल बनवुनी त्यात अता तू अग्नीला कोंडशी

मातीला चाकावर फिरवून मडके तू भाजशी

वीट बनवुनी, भाजुनी, रचुनी, भिंत उभी करिशी

माती उकरून शेतामध्ये विहीर तू बांधशी

माती उकरून खोल जसा तू भूगर्भी जाशी

खनिजांचा खजिनाच मिळे तुज, तो तू पडताळशी

गाळून, जाळून, जळात बुडवून, प्रयोग तू करिशी

धातुशोध तू जसा लावला, लोहपुरुष होशी

धातूंचे हे विश्व वेगळे, लोह त्यात भीम

परंतु पाणी, हवा बाधुनी ते होई भस्म

चांदी, सोने चिरायु धातू, स्वतःस तू मढविशी

नाकी, कानी, गळ्यात, हाती घालुनी तू मिरविशी

यंत्रे, अवजारे, शस्त्रे तू लोखंडी केली

त्या साह्याने जमिनीमध्ये खोल बिळे केली

जसा कोळसा, तेल मिळे तुज, मुंगुस तू झाला

पृथ्वीच्या गर्भातील खनिजे वर काढू लागला

उंदीर, मुंगूस, सापांची रे नित्य तिथे वस्ती

जमीनीमध्ये बिळे तयांची नेहमीचीच असती

परंतु त्यांनी शोध लावला ऐकिवात नाही

त्यांना खजिना सृष्टीने कां दाखविला नाही?

तू सृष्टीचा लेक लाडका, तुझ्यावरी लोभ

बुद्धिदान तुज, खजिनाही तुज, आवर रे लोभ

खनिजांचा खजिनाचा खजिना लुटू नको रे मुला

बुद्धिदान हे अभयदान तू मानू नको रे मुला

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

एकादशी

आकाशीची वीज चमकता मनात भय फार

गडगडाट नंतरचा टाकी त्यात आणखी भर

ढगांमधे हा कोण राहतो? विशाल ही चूल

क्षणात कैसे अन्न शिजतसे?, शांत पुन्हा चूल

कुतुहल काही तुझे शमेना, काय हा प्रकार

कैसा जाऊ मी ढगी, पाहण्या काय चमत्कार?

डोंगरावरी ऊंच जाउनी हात ढगा लावू?

पतंग उडवुनी ढगात धाडू, जळते का पाहू?

एके दिवशी पतंग ओली, ओला धागाही

वीज तळपली, काय सळसळे तुझ्या हाती पायी?

जणू कोणी अदृश्य शक्तीने तुला चीत केले

सृष्टीने तव कानामध्ये गूढ कुजबुजले

शेतकरी तू करू लागला रेशिम शेती रे

झाडांच्या बुंध्याला चिरुनी रबर काढिला रे

रेशमी वस्त्रावरी घासता रबराचा दांडा

हात लावता, पुन्हा सळसळे ढगातील 'ती' रे

वीज एकची आकाशीची नी धरतीवरची

विद्युतदर्शक सुवर्णपत्री तू ती अनुभवशी

जगा दावुनी चमत्कार हा ज्ञान पुढे नेशी

बेंजामिन, फॅराडे आणि एडीसन होशी

धातूची तू तार बनवुनी, त्यात वीज नेशी

तापून प्रकाश तळपे, डोळे पाहुनी विस्फारशी

वीज वापरून चुंबक आता तयार तू करिशी

आवाजाला तू तारेच्या नदीत वाहविशी

लोहचुंबकाने तर मोठी क्रांती केली रे

आकाशीचा धृव आता जणू मुठीत आला रे

दिवे विजेचे, यंत्रशक्तीही विद्युतमय झाली

अष्टभुजा शक्तीचे दर्शन, किमया तू केली

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

द्वादशी

पक्षी उडती आकाशी अन् पतंगही जाई

वादळ येता जमिनीचा पाला पाचोळाही

जमिनीवरती, समुद्रावरी जरी तुझा संचार

आकाशाचे दार न उघडे, मनी कष्ट रे फार

पक्षांचा तुज हेवा वाटे, तुला कां न पंख

सर्व साध्य, पण उडता ये ना, असह्य हा डंख

एके दिवशी नभात घेईन उंच उंच झेप

तुझी अस्मिता जणू फुंकते पाञ्चजन्य शंख

निरीक्षण सदा पक्षांच्या पंखांचे तू करिशी

तसेच घडवून, स्वतःस लावून, धावत तू जाशी

पडशी, उठशी, पुनः धावशी, हार न तुज मान्य

बुद्धी, युक्ती, चिकाटी तुझी, धन्य धन्य धन्य!

गरम हवेचे फुगे बांधुनी तू आता उडशी

पंखांना तू पंखे लावून नभी झेप घेशी

पंखहीन तू प्राणी, लावून बुद्धीचे पंख

जमीन, जल आणि आकाशाचा स्वामी होशी

सीमा नाही नभास, कळले नभी झेप घेता

अंतहीन आकाशाचा तुज ध्यास लागला अता

चंद्र रोजचा आकाशी तुज देई आव्हान

खगोलात उडणारा पक्षी तूच, नसे अन्य

चंद्रावरुनी मागे बघता अपूर्व नवलाई

डोळ्यांमध्ये तुझ्या न मावे, तुझीच रे आई

आईला ह्या दृष्ट मुलाची नको लागू देऊ

दृष्ट काढण्या गालबोट रे नको तिला लावू

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

त्रयोदशी

पृथ्वीवरचे धातु अधातु अता तुला गमले

जडण घडण त्यांची, अणू, रेणू अता मनी ठसले

धातु अधातु तक्त्यामध्ये चपखल की बसले

परमाणू शक्तीचे आता तुज दर्शन झाले

तेल कोळसा जाळून जाळून मिळणारी शक्ती

या शक्तीच्या साह्याने तू केली रे प्रगती

पर्यावरणा ईजा करीतसे प्रगतीची रे गती

परमाणू ऊर्जा देई तुज धूररहित शक्ती

दिव्य शक्ती ही जैसी तारक, संहारक ही असे

शाप आणि वरदान असे ही, जन्म मृत्यू ही असे

सूर्याठायी हीच शक्ती रे, ज्या न आदि अंत

तुला दिली सृष्टीने समजुनी थोर, ज्ञानी, संत

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

चतुर्दशी

पृथ्वी म्हणजे रसायनांचा विशाल साठा रे

लाखो नैसर्गिक रसायनांचा तू ज्ञानी रे

प्रयोग करुनी जशी बनविशी नित्य नवी द्रव्ये

औषध वा विषप्रयोग करणे, तुला ज्ञान हे हवे

विस्फोटक द्रव्यांचा जैसा निर्मितीत भाग

विध्वंसक ते क्षणात, जैसा तुझा लोभ राग

सव्यापसव्य ठरवी जी सद्सद्विवेक बुद्धी

ती सरता रे व्यर्थ तुझी ही जाण ज्ञानसिद्धी

अचर वृक्ष असुनीही त्याला जीव असे आत

फक्त सावली नाही, पोसे लक्ष जीवनास

घाव देतसे त्यासी पीडा, जशी ठेच तूज

तू वृक्षांचा कैवारी, जगदीशचंद्र बोस

वनस्पती, मृदा, रसायनांचे तुला त्रिवेणी ज्ञान

आंबा आता वर्षभरी, वाळूवर बागा छान

खत ऐसे की मोहरी आता दिसे आवळा की

लठ्ठ होउनी आवळा गमे जणू भोपळा की

सूर्य, चंद्र, अन तारे यांची तीच सदाची गती

निसर्ग नियमांनी जी नियमित, तीच खरी नियती

तुझी गती ही बुद्धिसाध्य रे, कष्टार्जित प्रगती

तिला नियति, प्राक्तन जे म्हणती, महाशून्य, अमती

आठवता हे रिंगण त्याच्या ज्ञानदिंडीमधले

बिंब मनी हर्षले, धरूनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

पोर्णिमा

उत्क्रांतीवर विसंबून राहणारा तू नाही

उत्क्रांती तुज नियती वाटे, ती प्रगती नाही

स्वबुद्धी, स्वपराक्रमी, स्वयंभू एकमेव प्राणी

अनियत, स्वरचित, स्वप्नासम, पण सत्य ही कहाणी

विज्ञानाच्या प्रगतिपथावर किती रथी आले

अश्वांवरती, पायी अगणित वीर पुढे गेले

सहस्रनामे कमी पडावी, तू ऐसे बिंब

लक्ष लक्ष विज्ञानशिपाई, टिंब टिंब टिंब

द्विपाद जरी तू प्रगतिपथावर असंख्य पाऊलखुणा

वैज्ञानिक, साहित्यिक कोणी, कोणी नृत्यांगना

कुंभाराची माती मळती दोन तुझी पाऊले

डोक्यावरती भार वाहती अनवाणी पाऊले

शेतावरती राबराबती तुझीच ती पाऊले

धानशेतीच्या चिखलामध्ये लिडबिडती पाऊले

पर्वतशिखरी, कड्याकपारी पाऊलवाटा तुझ्या

चंद्राच्या निर्जीव भूमीवर जीवाची पाऊले

प्रगतीपर्वत अनेक डोंगर, अनेक शिखरांचा

ज्ञानाचा, विज्ञानाचा नी कला, वाङमयाचा

शिखर एकही वंचित नाही, तुझ्या पाउलांना

नसे असे स्थळ, जे न जाणते द्विपाद श्वासांना

युगे पूर्वीही अनंत आली, नसे दुजे अन्य

मानवयुग हे, स्पष्ट ज्यावरी तुझेचि पदचिन्ह

कलेकलेने ज्ञान वाढता चंद्र पोर्णिमेचा

दिसतो मज तू झाडावरती, भास असा हा कसा?

_____________________

मानवचंद्र - कृष्णपक्ष

प्रतिपदा-द्वितीया

चंद्रावरती डाग आज कां स्पष्ट मला दिसती?
चंद्र पोर्णिमेचा, कां त्याला ग्रहणाची रे भीती?
पूर्णचंद्र होताच -हास कां नित्य सुरू होतो?
लाट उसळुनी समुद्र कां बिंबाला गिळू बघतो?

चंद्र पोर्णिमेचा तू निश्चित, ज्ञानाभा झळके
अभद्र कां मज विचार येती? मन माझे मळके
उंच पर्वती उंच वृक्ष हा, तू टोकावरती
जवळ जवळ मी येता येता, तू हातावरती

रचना नित्यच किचकट असते, बिकट तिची घडण
निर्माणाला युगे लागती, संहाराला क्षण
पत्त्यांचे घर जैसे, तैसे निर्माणाचे पण
चूक जराशी, बोट लागता, त्यास धराशयन

प्रतिबिंबाचे बोल ऐकता, बिंब मनी चरकले
जलस्तर वर वर येई, आवळुनी वृक्षा दृढ बैसले
बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी
महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

तृतीया-चतुर्थी

अग्निसिद्ध तू, शेतकरी तू, भाषाविद झाला
सूर्यमालिका शोध लावुनी खगोलज्ञ झाला
समुद्रावरी स्वारी केली, आकाशी गेला
निर्वाती चंद्राच्या भूमीत पाय तुझा रुजला

मातीतून धातूला वितळून यंत्र बनविले तू
पाणी उकळून बाष्पशक्तीने वीज काढली तू
तारेमध्ये वीज वाहवून दिवे लाविले तू
तारेमध्ये आवाजाला वाहुनी नेले तू

विज्ञानाच्या सिद्धांताची गुंफिली तू माला
तावून परखून एक एक मणी तू त्याते ओवला
रसायनाचे गुण जाणाया विषही तू प्याला
विज्ञानाच्या धारातीर्थी तू कामी आला

सात्विक तात्विक बुद्धीचे नित आहारी अन्न
ज्ञानाच्या शिखरावर झाला तू स्थानापन्न
विज्ञानाची वाट बिकट रे, सदा अग्निजन्य
प्रतिबिंबाचे बिंबाला घे पद स्पर्शुनी नमन

प्रतिबिंबाचे बोल ऐकता, बिंब मनी चरकले
जलस्तर वर वर येई, आवळुनी वृक्षा दृढ बैसले
बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी
महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

पंचमी-षष्ठी

विज्ञानाचा जादुगार तू, नच तुला असाध्य

ताररहित संचार साध्य ज्या, त्यास सर्व सिद्ध

शिखरावर जाऊन तू बसला, तोल जरा जाता

गर्वाचे घर कोठे असते, लक्ष असू दे अता

अग्नी जैसे शस्त्र दुधारी, बुद्ध्यास्त्रही बाळा

अयोग्य वापर विनाश आणी, काळ असे काळा

आठव अपुले विनाशकारी कार्य मानवा तू

आज होऊ दे न्यायनिवाडा, आज फक्त मी तू

धातूची तू यंत्रे केली, भाले, तलवारी

यंत्रांनी समृद्धी आणली, भाल्यांनी स्वारी

किती लढाया, किती क्रूरता, कसा तुझा रे माज?

माथा माझा नमनी वाके, की वाटे मज लाज?

प्रतिबिंबाचे बोल ऐकता, बिंब मनी चरकले

जलस्तर वर वर येई, आवळुनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

सप्तमी-अष्टमी

दगड फेकता वर, तो खाली येण्याची निश्चिती

गती, काळ नी उंचीची रे विज्ञानाची मिती

तुझ्याभोवती नित्य प्रमाणित भौतिकशास्त्रज्ञान

फळ झाडाचे खाली येता, झेप घेई विज्ञान

नियत सृष्टिनियमांनी जी रे, तीच असे नियती

गूढ वलय तू सदा गुंफिले, नीच स्वार्थनीती

प्राक्तन, नियती, प्रारब्धाचे तू विणले जाळे

गुरफटशी त्या जाळ्यामध्ये भक्त तुझे भोळे

सूर्य, हवा नी पाऊस जैसे सर्वांना सारखे

ज्ञानाचेही तसे, कां कुणी विद्येला पारखे?

ज्ञानवाटपाचे कार्य तुझे, तू करितो संचित

वाढवितो तू सुवर्ण, ठेवुनी दुस-यांना वंचित

ज्ञान दडवुनी अज्ञानाचा प्रसार तू करिशी

दरबारी रे तुझ्या वाटशी कृपा, जनां फसविशी

पाप पुण्य कल्पना सांगुनी, यज्ञमार्ग दाविशी

जोपासुनी तू अंधश्रद्धा, यज्ञा बाटविशी

प्रतिबिंबाचे बोल ऐकता, बिंब मनी चरकले

जलस्तर वर वर येई, आवळुनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

नवमी-दशमी

विज्ञानावर स्वार होउनी यंत्रयुगी आला

विद्या विद्युत संगम होता, तू यांत्रिक झाला

दशांगुलीवर गणित संपले, संगणकी झाला

गुणाकार प्रगतीचा शतदा, तोल कसा गेला?

यंत्रे आता अस्त्रे झाली, गाडे रणगाडे

गोफण शेतातील फेकते स्फोटक चहूकडे

शिरच्छेद करणारी यंत्रे, प्राणशोष वायू

शौर्य त्यागुनी क्रौर्य दाविती, तुझे रक्त, स्नायू

पंख लावुनी पक्षी झाला, आकाशी गेला

हिरोशिमा नागासाकीचा तू वैरी झाला

आकाशाची कु-हाड पडता, तांडव ओशाळले

त्यादिवशी रे तुझ्या कपाळी भविष्य तू कोरले

प्रतिबिंबाचे बोल ऐकता, बिंब मनी चरकले

जलस्तर वर वर येई, आवळुनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

एकादशी-द्वादशी

वैद्यकविद्या कोळुनी प्याला, शुश्रुत तू झाला

औषधशास्त्री, शल्यचिकित्सक, दुखहर्ता झाला

नश्वर देहांचा तू ज्ञानी, प्रति-इश्वर झाला

असे कुणा वाटावे, तोवर तू दानव झाला

विज्ञानाने देह मानवी पारदर्शी केला

देह-नकाशा सविस्तार रे तू आता रेखला

रक्त नद्या आतल्या, शृंखला अस्थिपर्वतांच्या

ज्ञान तुझे वृद्धिंगत होता, पुढे घात झाला

जन्म कुणी घ््यावा, ना घ््यावा, तू ठरवू लागला

हक्क कळ्यांचा फुलण्याचा तू नाकारू लागला

सृष्टिरहस्यांचा तू साधक, कां बाधक ठरला?

प्रसंग तुजवर बुडण्याचा तू कां रे ओढवला?

प्रतिबिंबाचे बोल ऐकता, बिंब मनी चरकले

जलस्तर वर वर येई, आवळुनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

त्रयोदशी-चतुर्दशी

सृष्टीसंतुलनाची चक्रे तूच शोधली रे

प्राणवायु अन् कर्बद्विप्राणिद, नत्रचक्र आदि रे

या चाकांच्या आधाराने निसर्गरथ चाले

तुझा स्वार्थरथ पुढे रेटुनी चाक मोडले रे

जगन्नाथरथ वर्षी ओढून पुण्य मिळवितो तू

सृष्टीरक्षक वलयवस्त्रही नित्य फाडतो तू

पाताळातून तेल काढुनी जाळत असतो तू

आकाशातील घातक लहरी आत आणतो तू

इंद्रधनूचे रंग सोडुनी काळा तुज भावे

किती धूर तू केला बाळा, गगनी ना मावे

दुर्बिणीने तू खगोलातली धूळ शोधली रे

स्वतः स्वतःच्या डोळ्यामध्ये धूळ झोकली रे

वेळोवेळी संकेतांना जुमानले ना मुला

ताणून ताणून वस्त्र फाडले, ठिगळ लावू दे मला

भाविक यमुनाजल हे नाही, पदस्पर्शे ओसरे

सृष्टिकोप हे काळे पाणी, तव स्पर्शा आतुरे

प्रतिबिंबाचे बोल ऐकता, बिंब मनी चरकले

जलस्तर वरवर येई, आवळुनी वृक्षा दृढ बैसले

बिंब आणि प्रतिबिंबामधले अंतर थोडे कमी

महापूर हा, प्रलय असे, वा युगांत सांगा तुम्ही

_____________________

अमावस्या

पाऊल, गुडघा, कंबर, छाती, खांद्यावर पाणी

डोक्यामध्ये प्रकाश पडला, ही माझी करणी

तोंडी, नाकी, कानी, नेत्री, कपाळास स्पर्शी

निळ्या निळ्या आकाशाखाली पाण्याची फरशी

बुडबुड बुडबुड येती बुडबुडे, अता तेही शांत

शांत किती ही निरव शांतता, हाच तो युगांत

बिंब मिळतसे प्रतिबिंबाला, ही निसर्गइच्छा

नव्या युगाच्या नव्या पहाटे, करू या सदिच्छा

_____________________

शुक्ल प्रतिपदा

निसर्गकोपाचे हे पाणी ओसरेल कधीतरी

पुन्हा जमीनीवरती अंकुर, वृक्षराई गोजिरी

गतयुगातल्या गतचुका अता प्रलयी दे जाऊ

सुशील उदरी, सदाशिवगृही पुन्हा जन्म घेऊ

_______________________________


अनुक्रमणिकेकडे