बालवेद

लहानपणी आपण ऐकलेल्या बालकथांवर हा खंड आधारलेला आहे. आई असो वा आजी (कधीमधी बाबाजी), ह्या गोष्टी वरपांगी अगदी साध्या असतात. आवाजातले चढउतार, चेह-यावरचे हावभाव, हातवारे जोडले की ह्या गोष्टींची मजा त्रिगुणित होते. एका आगळ्या वेगळ्या कल्पनाविश्वात त्या लहानग्यांना घेऊन जातात. Fantasy हा creativity चा एक मुख्य अंश आहे. Fantasise करता येण्याच्या कलेचं बाळकडू ह्या गोड गोष्टीत असतं. तेच पिढी दर पिढी चालत येतं.

बालकथांचा उद्देश गद्य अंगाई आहे का? की केवळ उन्हाच्या वेळी मुलांना घरात थोपवून ठेवणे हा आहे? की मुलांची शब्दसंपत्ती नकळत वाढवणे आहे? की मग नकळत संस्कृती, सत्यासत्यविवेक मनात रुजवण्याचा मार्ग? प्रश्न कठिण आहेत. उत्तर प्रत्येकाला आपले आपण शोधायचे आहे.

विज्ञानाची माझी पार्श्वभूमी असल्यामुळे कवितेत ते कुठेतरी डोकावते. अचानक कुठेतरी गणित येते. सूर्यप्रकाशाचे पृथःकरण कुठे तोंड वर काढते तर कुठे काळ-काम-वेगाचे गणित आडवे येते. ही शिक्षकाची जातच मुळात वाईट! सरळ साधी राजाराणीची गोष्ट यांना सांगताच येत नाही.

कथा सोप्या असल्या तरी ह्या कथाकविता सोप्या आहेत का हा मात्र प्रश्नच आहे. तो तुम्हाला सोडवायचा आहे. त्यासाठी कविता बारकाईने वाचायला हव्या. कोण जाणे, ह्या लहानपणच्या गोष्टीत मोठेपणी काही वेगळाच अर्थ आढळून येईल.

कविता वृत्तबद्ध असेल तर वृत्ताचा अधिकार मोठा मानून -हस्वदीर्घाला दुय्यम मानले आहे. बाकी कविताही तशा गेय आहेत. पण गातांना -हस्वदीर्घ थोडेफार सांभाळून घ््यावे लागतील.

सुरुवात 'उद्या लग्न आहे' मधून संदर्भासाठी घेतलेल्या पाच कडव्यांनी करीत आहे. नंतर आजीच्या कथांचा मतितार्थ मांडला आहे. नंतर मग कथाच कथा!

_____________________

बालवेद

जसे पीक मागे मृदा, योग्य वेळ

ऋुतू शब्दशेतीस हा बाल्यकाळ

नका सोडु ही संधि, पेरा बियाणे

निगा राखुनी पीक घ््या पूर्ण आणे

जसे बोबडे बोल ओठात येती

तशी सज्ज आई, सुरू शब्दशेती

न माने कळीला कधी ती लहान

सदा साधि संवाद प्रौढासमान

सुरू गोष्ट गंभीर काऊ चिऊची

किती अर्थ, सीमाच मार्मीकतेची

न शेणाचि, मेणाचि, वा पावसाची

गरीबी, श्रिमंती, न काऊ चिऊची

असे गोष्ट ही ज्या न आदी न अंत

असे वेद हा पाचवा, बालवेद

असे सूक्त जे भेद घेई मनीचा

असे बीज जे वृक्ष हो संस्कृतीचा

अशा ह्या कथा बालवेदी अगण्य

कधी वाघ कोल्हा, कधी पाप पुण्य

कधी राणिराजा, कधी राजपुत्र

असे द्रौपदीचे जणू बुद्धिपात्र

_____________________

रंग

शुभ्र पांढ-या रंगाला जो

फोडुनी त्याच्या ठिक-या करतो

ऐशा काचेच्या तुकड्याला

झुंबरी टांगून सुंदर म्हणतो

सप्तरंग दाराशी येता

'परत जा तुम्ही' त्यांना म्हणतो

ऐशा वस्तूला कां आपण

शुभ्रपणाची संज्ञा देतो?

सप्तरंग दाराशी येता

जो सर्वांना थारा देतो

रंगभेद जो दावीत नाही

त्याला आपण काळा म्हणतो

उरी भावना काळी काळी

दिसू नये जी अपुल्या डोळी

पडदा ओढून घेता आपण

शुभ्र उन्हाचा चष्मा म्हणतो

'नाही नाही' च्या जोडीला

अर्थ नेहमी 'हो' चा येतो

मनातले काजळ लपवाया

काळे काजळ नेत्री घेतो

विचार काळे, वृत्तीही काळी

हीरे माणके ज्यांच्या भाळी

वस्त्र शुभ्र अन् भस्म कपाळी

रंग उधळते जनता भोळी

सप्तरंगी आजीच्या गोष्टी

बालमनाला सक्षम करिती

मूळ रंग जे दोनच जगती

त्यांस समजण्या दृष्टी देती

खरा एक नी खोटा एक

संस्कृती सत्यासत्य विवेक

उडदाचे हे वरण आजीचे

नावडे जया, असा न एक

_____________________

उंदीर

गणपति बाप्पा मोऽऽरया

मंगलमूर्ती मोऽऽरया

जसा येइ आवाज ऐकू तयाला

तसा वेग येई तया पाउलाला

सदा वाहि जो स्वारि लंबोदराची

असे ही कथा आज त्या उंदराची

तुरु तुरु चालत उंदीर अपुल्या बाप्पाला आणी

किती साचले पृथ्वीतलावर अफाट हे पाणी

आकाशीचा ढग तो काळा, जणू विश्व व्यापे

प्रवास खडतर करी तो उंदीर, जरी जलद कोपे

घरोघरी भक्तांचा सुटला धीर, बघुनी वर्षा

येतील ना बाप्पा वेळेवर घरी याही वर्षा?

उंदिरामनी त्यांची चिंता, तोही भक्त एक

बाप्पांना वेळेवर नेणे, ध्यास हाच एक

उंदीरस्वारी करुनी बाप्पा आले भक्ताघरी

भक्त उतरुनी घेती तयांना, बसविती पाटावरी

धापा टाकीत उंदीर बसतो पायांशी त्यांच्या

कृतार्थ होई, हात पाठीवर फिरता बाप्पांचा

संध्याकाळी प्रसादारती करिती, जाती भक्त

उरले बाप्पा आणिक उंदीर देवघरी फक्त

मेघ नभीचा आज भयंकर, नाही तू चळला

तुझ्यामुळे रे आलो आपण, माग हवे ते तुला

प्रसन्न होऊनी, प्रसन्न वदने बाप्पा देती वर

एकच नाही, आजच नाही, अखंड माझा वर

जेंव्हा जी जी मनी उन्मळे, इच्छापूर्ती वर

कधी न कोणी कुणास दिधला, ऐसा माझा वर

हात जोडुनी, थकलेला जीव निद्राधीन होई

दिवसभराची अखंड तुरुतुरु मनी स्वप्नी येई

बलाढ्य ढग तो, मला भिववितो, मी छोटा प्राणी

त्याच्यापेक्षा दुप्पट होईन, मनात जर आणी

क्षणात येई नभात ऐसा ढग, न कधी पाहिला

वा-यावरती फिरता फिरता गर्व करू लागला

बाप्पाच्या पायीचा उंदीर कुठे बरे गेला?

बाप्पा यंदा परत न जाती, भक्त मनी हर्षला

विराट ढग, जो उंदीर होता, पुढे पुढे चालला

मार्गामध्ये डोंगर आला, जाऊ दे न त्याला

गर्वाने अधिकच फुगलेल्या ढगास येई त्वेष

डोंगर मी दुपटीने होईन, जरा बदलता वेश

उंदीरइच्छा विशाल डोंगररूप अता घेई

गगनचुंबी तो, मायावी तो, ढगां त्रास देई

उंदीर अजुनी परत न येता पाहुनी वाटे जनां

स्वीकार आहे त्यांची भक्ती त्यांच्या दयाघना

फुगवीत छाती डोंगर अधिकच भव्य दिसे आता

उंदीर एके काळी होता, विसर पडे आता

एके दिवशी त्याला खाज सुटे तळपायाला

जणू कुणी त्याला चिडवाया कुरतडतो त्याला

वाकू न देई त्याची आढ्यता त्याला इतुकेही

उंची इतकी, न दिसे डोळा पाय स्वतःचेही

कोण असे हा प्राणी जो मज देई आव्हान?

पक्षी सांगती कानी त्याच्या, उंदीर तो सान

उंदीर पोखरतो मज, त्याला नाही माझी भीती

काही त्याला करीन ऐसी नाही माझी स्थिती

श्रेष्ठ असे तो माझ्यापेक्षा, मला हवे ते रूप

इच्छापूर्ती क्षणात, घेई डोंगर जुने स्वरूप

सुखकर्त्याची आरती करिती, टाळ आणि चौघडे

पायांमधुनी कोण जाई हा घरात बाप्पाकडे?

'उंदीर आला, उंदीर आला' शब्द अता चहुकडे

भक्त होती निःशब्द अचानक, शांत होती चौघडे

क्षमा करी मज, शरण तुला मी, स्वीकार करी बाप्पा

अखंड इच्छापूर्तीचा वर श्राप असे बाप्पा

इच्छा माझी एकच आता, नको असा वर मला

बुद्धी दिली मज बुद्धीदेवता, शिरोधार्य ती मला

इथे ही कथा संपते उंदिराची

सदा वाहि जो स्वारी लंबोदराची

पुन्हा वेग येई तया पाउलाला

जसा येइ आवाज ऐकू तयाला

गणपति बाप्पा मो़ऽऽरया

पुढच्या वर्षी लवकर या

_____________________

काऊ चिऊ

मधमाशांचे पोळे आता

छतास उलटे लटकत होते

मधमाशांनी सोडुनि आता

वर्ष कधीचे झाले होते

मेणाचे सुंदर विणलेले

नक्षिदार ते शिल्पच होते

मधमाशांचा राजमहालच

चिऊचे मेणाचे घर होते

चिऊचा मानस भाऊ काऊ

त्याचे घर शेजारीच होते

शेणाच्या सुंदर भिंतींना

गोमुत्राचे शिंपण होते

चिऊच्या बाळाचा तो मामा

त्याचा भाचा लहान होता

काऊविना ना हाले पान

तो त्याच्या अंगावर होता

एके दिवशी प्रलयी पाऊस

ढग आकाशी ऐसा फुटला

मोठी मोठी घरे बुडाली

शेणघराची माती झाली

काऊचे घर वाहून जाता

काऊ उडुनी येई छताशी

मेणघराची दारकडी तो

वाजवी, म्हणे मी दाराशी

मामा आला, मामा आला

शब्द कानी, की भासच झाला?

चिऊताई चिवचिवते आतून

थांब जरा तू, बाळ झोपला

ताटकळत तो तिथे बैसला

पुन्हा भास त्या 'मामा आला'

हळूच हलवी दारकडीला

साद मिळे ना आतून त्याला

पाऊस आता जरा थांबला

शेतांचा तर तलाव झाला

त्यात कुठेतरी माझेही घर

होते, आठवी, मनी कष्टला

'मामा आला, जाऊ दे मला'

खरे, की त्याचा कान वाजला?

पंख वाजवी दारी तो, पण

भाचा गेला आंघोळीला

ढगांकडे तो पाही आता

काठ रुपेरी तुरळक आता

फुटलेला ढग, वारा येई

तुकडे त्याचे झाडुनी नेई

'मंमं मामा, मंमं मामा'

ऐकू येई स्पष्ट अता त्यां

हाक मारी तो अता ताईला

ताई आता येऊ दे मला

चिऊताई खिडकीतून पाही

दादाचे घर कुठेच नाही

हुशार ती, ती विचारी फार

काऊस सांगे, बाळाला ज्वर

पूर उतरला, सूर्य तळपला

काऊच्या मनी प्रकाश पडला

तो काळा ढग ह्रदयी आला

फुटला, पुन्हा पाऊस आला

शेणघरातील एक कावळा

पाऊस येता बेघर होतो

पाऊस गेला, युगे उलटली

अजून वणवण वणवण फिरतो

पुरामधे तो वाहून जातो

दुष्काळी तो अश्रू पितो

मेणघरातील चिमणीला तो

अजून ताई ताई म्हणतो

तिच्या दारी तो वाट पाहतो

हळूच दारकडी वाजवतो

शाई नखाला लावून घेतो

लोकशाहीची जय जय म्हणतो

त्याची ताई, त्याचा भाचा

कधीच ते घर सोडून गेले

नव्या घराच्या नवीन भिंती

मऊ मेणाचे सोने झाले

दुस-या देशी, दुस-या काळी

घडेल चिऊ काऊची गोष्ट

प्रलयी पाऊस नाही तेथे

प्रखर उन्हाचे तांडव नृत्य

_____________________

कावळा

चिमणीची चिमणाई म्हणते गोष्ट सांग आऊ

आईला ती आऊ म्हणते, बाबाला बाऊ

चिऊचा भाऊ काऊ म्हणजे तिचा गोड माऊ

सहाखडीची सोपी भाषा, अ, आ, इ, ई, उ, ऊ

चिऊ म्हणते काऊला, भाऊ सांग गोष्ट तू तुझी

मला मुळी रे वेळ न, उडते तारांबळ माझी

पंखहीन प्राणी तो पाडील केंव्हाही झाड

बांधीत आहे दुसरे घरटे, तिथे गजाआड

सांग स्वतःची गोष्ट, लाजशी कां रे तू आत

तुझ्या बुद्धीने केलीस रे तू धन्य पक्षीजात

चिमणाईही आग्रह धरते, सांग माऊ गोष्ट

मलाही बुद्धी येईल कामी, घरोघरी दुष्ट

घसा साफ करुनी काऊने गोष्ट सुरू केली

एके दिवशी गाता गाता कशी फजिती झाली

जीभेस आणि घशास कोरड, पोटी नाही पाणी

मंत्रमुग्ध करणारे गायन, सोडी न मज कोणी

कसाबसा मी महफिल सोडून आलो आकाशी

कुठेही दृष्टीस पाणी पडेना, कष्ट होत मजसी

तिथे अंगणी दूर कुठेतरी दिसले मज मडके

मडक्यामध्ये असेल पाणी, हवे मला इतुके

लगेच गेलो, भांडी झाकण केली फेकाफेक

मडक्यामध्ये पाणी होते, त्यातही काऊ एक

नेहमीच असतो, पाणी पितांना चोच लावतो तो

परंतु माझी चोच पुरेना, प्रश्न मला पडतो

आठवले मज एकदा कसा मी पडलो मडक्यात

मडक्यातील बाहेर येतसे पाणीही झटक्यात

खाजवले मी डोके, सुचली युक्ती मला एक

स्वतः न पडता, दगड टाकले आत एक एक

आतील काऊनेही केली मला खूप मदत

जितके टाकी दगड आत मी, तोही असे आणीत

पाणी शेवटी वरती आले, तोही येतसे वर

चोचीला जशी चोच लागली, अश्रू अनावर

चोचीमागुनी चोच भरूनी पाणी मी ओढले

थोडे चोचीत घेउनी आलो, पिल्लाला पाजले

महफिलीमध्ये आलो, श्रोते करिती पंख फडफडाट

पंखहीनांच्या सभेत जैसा टाळ्यांचा कडकडाट

कशीबशी कोकिळेनी तोवरी नेली वेळ मारून

माझे गाणे सुरू होतसे, तिला येतसे भरून

तेंव्हापासुनी गुरू मानुनी ती शिकते गाणे

पण पाणी मडक्यात नसे तर व्यर्थ दगड टाकणे

_____________________

लाकुडतोड्या

लाकुडतोड्या, लाकुडतोड्या

कापत कापत झाड कापतो

लाकुड देतो, भाकरी घेतो

भाकरी तोडून खळगी भरतो

रोज पहाटे सत्वर उठतो

लोखंडाची कु-हाड घेतो

दगडावरती घासून घासून

धारेवरती बोट कापतो

झाडाला तो हात जोडतो

हातामध्ये कु-हाड घेतो

झाडावरती घाव घालतो

घाम गाळतो, थकून जातो

एक डहाळी अलगद उचलून

शेजारी तो तिला पेरतो

घामाचे पाणी तिज देऊन

पुन्हा पुन्हा तो हात जोडतो

एक डहाळी चुलीत जाते

एक कु-हाडीस दांडा होते

उरलेल्यांची मोळी बांधून

गावाकडची वाट पकडतो

दिवस असेची येती जाती

पक्षी दुस-या देशी जाती

अरण्यातल्या वृक्षसावल्या

अता उन्हाला थारा देती

लाकुडतोड्या मोठा होतो

तीन मुलांचे पोषण करतो

दिवसाकाठी तीन चारदा

अता कु-हाडीस धार चढवितो

जंगल मागे लावत लावत

पुढचे जंगल कापत जातो

कधी तरी मी तिन्ही मुलांना

कु-हाड घेऊन देईन म्हणतो

लाकुडतोड्या, लाकुडतोड्या

आता पाठीत वाकून जातो

तीन मुलांना सोबत घेऊन

तरीही लाकुडतोडी करतो

असाच त्याने घाव घातला

छातीमध्ये घाव सोसला

कु-हाड भिरकावुनी देउनी

कळवळून तो खाली बसला

विहिरीमध्ये कु-हाड पडली

विहिरीवरती वृक्षसावली

लाकुडतोड्या देव आठवे

माझी देवी, कु-हाड गेली

हात मारुनी कपाळावरी

लाकुडतोड्या अश्रू ढाळी

सांत्वन त्याचे करण्या वाके

वृक्षडहाळी एक कोवळी

नको रडू रे लाकुडतोड्या

वृक्षमित्र तू आहे विरळा

जुने तोडतो, नवे जोडतो

जन्ममृत्यूचा पुण्य सोहळा

वृक्ष वाकवी अपुली फांदी

विहिरीमध्ये सोडी आत

तळपत तळपत, ठिपकत ठिपकत

सोन्याची ती कु-हाड येत

नव्हे ही माझी, माझी द्या मला

लाकुडतोड्या हात जोडतो

फांदी पुन्हा जाई आडी

चांदीची वर कु-हाड येत

नव्हे नव्हे ही, नको मला ही

माझी दे मज देवा आणून

सोने चांदी काय करू मी?

लोखंडाची देई काढून

कु-हाड माझी लोखंडाची

पोलादाचे माझे बाहू

तिघा मुलांचे भाग्य घडवू दे

नको परीक्षा माझी पाहू

प्रसन्न होउनी वृक्ष देवता

विहिरीत घाली हिरवा हात

सोने, चांदी, लोखंडाच्या

तिन्ही कु-हाडी घेऊन येत

कष्टजीवी तू, भक्त श्रमाचा

निस्पृह तू, तू संत मनाचा

तिन्ही कु-हाडी तुझ्याच आता

घाव घाली मज, थकलो आता

लाकुडतोड्या विचलित होतो

जीवनदाई शस्त्र उचलतो

वृक्षाला तो वंदन करतो

एकवटूनी बळ, घाव घालतो

हिरव्या हाता हाती घेतो

विहिरीकाठी त्यास रुजवितो

वृक्ष हासतो, खाली पडतो

लाकुडतोड्या लाकुड होतो

तीन मुलांना तीन कु-हाडी

लाकुडतोड्या सोडून जातो

तीन मुलांच्या तीन कहाण्या

चित्रगुप्त लिहिण्याला घेतो

कु-हाड सोन्याची दादाची

भाऊ मधला घे चांदीची

छोटूस उरे लोखंडाची

त्यास आवडे ती बाबांची

छोटू हाती कु-हाड घेतो

पडलेल्या वृक्षास फोडतो

चिता पित्याची पहा सजवतो

हाती घेऊन त्यास निजवितो

कु-हाड दगडावरी घासतो

ठिणगीने तो चिता जाळतो

कु-हाड हाती उलटी धरतो

शस्त्रसलामी पित्यास देतो

दादा ज्वाळा उंच पहातो

कु-हाड अपुली चितेत धरतो

मऊ सोन्याचे कडे वळवितो

जळात बुडवुनी गळ्यात घेतो

भाऊ कु-हाड अपुली घेउन

दांडा चितेस अर्पण करतो

चांदीचे ते रुपेरी पाते

हाती घेतो, निघून जातो

छोटू ओंजळ ओंजळ राखड

नवरोपाच्या मुळास देतो

काळ वाहतो, घाम गाळतो

वृक्ष सावली पुन्हा पाडतो

छोटू लाकुडतोड्या होऊन

बाबांचे आयुष्य गिरवितो

श्रीमंत दादाला तृप्त करी

पोट स्वतःचे नित्य जाळतो

कु-हाडपाते विकून चांदीचे

भाऊ रुपेरी रुपये घेतो

सात अरण्ये ओलांडुनी तो

विद्योपासक, ज्ञानी होतो

तीच अरण्ये ओलांडुन तो

पुन्हा घराला वापस येतो

मार्गावरचे विनाश तांडव

पाहुनी मनी घायाळ होत तो

विद्येचा हा स्रोत वाहुनी

घामाच्या नदीपाशी येतो

विहिरीपाशी वृक्षाखाली

झोपडीत हा संगम होतो

छोटूला हाताशी घेऊन

भाऊ सगळे चित्र बदलतो

झाडांचे तो भक्षण नाही

रक्षण तो, संगोपन करतो

छोटू आता कु-हाड त्याची

सठीसामासी हाती घेतो

झाडांना तो पाडत नाही

जर्जर फांद्या फक्त तोडतो

पाला पाचोळाही आता

गोळा होऊन यंत्री जातो

नव्या युगाच्या नवीन यज्ञी

ऊर्जा होऊन दिवे लावतो

वृक्षमनोरा मोठा आता

पक्षी त्याच्या फांदोफांदी

भाऊ छोटू झोपडीपाशी

कु-हाडीचे देऊळ बांधती

दादा, भाऊ, छोटू आता

झोपडीत एकत्र नांदती

भाऊ, छोटू शांत झोपती

दादाच्या मनी काय ही भीती

एके रात्री झोपडीत त्या

अनोळखी पाउले उमटती

सोनकड्याला विळखा मारून

दोर कुणी वृक्षावर नेती

वृक्षामागे दबा धरूनी

हात कुणाचे दोर ओढती

कडाधारी दादास कड्याने

वृक्षावर ते सहज टांगती

झाडावरचे पक्षी उठुनी

सरत्या रात्री भोजन करिती

देह शेवटी कामी आला

पक्षी सारे ढेकर देती

जन्मभरी कष्टाविण घास

सोनकड्याचा सुवर्णफास

ऐसे वैभव लिहून भाळी

चित्रगुप्त दे स्वतःस टाळी

चित्रगुप्तही म्हाताराच

गोष्ट एकची ने पूर्णास

भाऊस छोटूस मुभा देतसे

लिहा हवे ते स्वतः कपाळी

_____________________

गणित

राजा होता जगावेगळा, एकच त्या राणी

आवडती ती, नावडती ती, तीच पट्टराणी

राजाला त्या मुलगा नव्हता, फक्त एक कन्यका

राजानंतर ती अभिषिक्ता राणी, ही मान्यता

राजा लाडाने कन्येला भविष्यराणी म्हणे

जरी राजकन्या ती होती, सौम्य तिचे वागणे

तिला नावडे राजगृहातील बंदिगृहासम जिणे

सत्ता, वैभव, जी हुजूर जी, तरी काहीतरी उणे

एके दिवशी व्यक्त करी ती इच्छा लहानशी

माझ्या दालनी दिवसा कोणी येऊ नये ऐसी

हट्ट नसे सामान्य, हा असे भविष्यराणीचा

बालहट्ट हा असे राजहट्टाच्या श्रेणीचा

राजाज्ञेचे पालन होई, दिवसा एकांत

काय करे ती, कुठे जाई ती, कोणी नसे जाणत

रूप बदलुनी, वेश बदलुनी, प्रजेत जाई ती

सामान्यांच्या शाळेमध्ये शिक्षण घेई ती

गणित आवडे फार तिला, ती हुशारही होती

गणिता नावाने सर्वांची आवडती होती

लाकुडतोड्याचा मुलगा गणू पट्टमित्र होता

गणिताची लाकडे लीलया तो फोडत होता

शंभर गुण गणिता गणूला गणितात नित्य येती

एक कमी पडता राज्यावर संकटाची भीती

नव्व्याण्णव गणिताला गणिती येती परीक्षेत

अन्न त्यागुनी मौनव्रत धरी, राजवैद्य चिंतित

राजवैद्य राजास सांगतो, प्रसंग हा कठिण

मौनभंग हा उपाय एकच, मनोव्यथा दारुण

दुःख मनीचे हलके होईल, ओठी शब्द येता

राजा! मोठा अनर्थ होईल, व्यर्थ वेळ जाता

राज्यामध्ये दवंडी होई, 'ऐका हो ऐका'

गोष्ट असे, वा कविता, जादू, असे न काही का

यावे राजगृही, दावावी भविष्यराणीस कला

आवडली जर, अर्ध राज्य देई राजा त्याला

एकापेक्षा एक हुन्नरी येती आता पुढे

सजवुनी अपुली कला मांडिती भविष्यराणीपुढे

चेह-यावरची रेष न हाले राजाच्या मुलीच्या

अनिष्ट चाहूल मनात येई राजा राणीच्या

पाळी येई लाकुडतोड्याच्या गणूची आता

भीत भीत तो पुढ्यात येई भविष्यराणीच्या

त्यास कल्पना नाही, आहे हीच गणिती गणिता

तिने मात्र ओळखले गणूला, वरवर ना दाविता

गणूपाशी ना हुन्नर काही, त्यास येती पाढे

तेही आज तोंडात न येती, जग तेढेमेढे

आठा पंचे चाळीस, आणि आठ चौक बत्तीस

अलीबाबाचे चोर बसविती मुखी दात पंक्तीस

सहा सखे छत्तीस आकडा गणिताशी ज्यांचा

आठ आठी चौसष्ट कला, विद्येस नाही त्यांच्या

अकरा नऊ नव्व्याण्णव ज्यांना बोचती गणिती

'पंचवीस चौके' गणूने म्हणता, शब्द तोंडी येती

शंभर शंभर शंभर शंभर घोकतसे गणिता

पाणी वाहते झाले, संकट ओसरले आता

अर्धे राज्य नको हो बाबा, कशास भागाकार?

गणूची आता गणिता राणी, बेरीज पूर्णाकार

_____________________

वाघ शेळी

एक होती म्हातारी, मुली तिला दोन

मुलींना पण मुली होत्या प्रत्येकी दोन दोन

म्हातारी शेळी बारीक, मुली मात्र जाड

मुलींपेक्षाही मुलींच्या मुली जाड जाड

भोपळ्याच्या शेतामध्ये जमीनीवर वेली

एका एका भोपळ्याची केवढी मोठी ढोली

भोपळ्याच्या वेलीची पाने किती गोड

ढोलीतल्या बियांची तर नसे काही तोड

पोखरलेल्या ढोलीची पाठ किती टणक

शेळ्यांचा तो घोडा चाले टुणुक टुणुक

सात शेळ्यांचे ते होते सात सात घोडे

आठव्यात उंदीरमामा, टुणुक टुणुक उडे

म्हातारीला जंगल सोडून शेतात जायचे होते

रस्त्यामधे वाघोबाचे भय तिला होते

लेकी नातींना ती सांगे कानामध्ये युक्ती

सांगते तसेच करा, नको वाघोबाची भीती

म्हातारीची बघा आता बुद्धीची चुणुक

भोपळ्याचा घोडा जाई टुणुक टुणुक

वाघोबा आला मध्ये, 'खातो मी तुला'

खातो तर खा रे बाबा, डोकं नाही तुला

माझ्या अंगावर आता मांस किती बघ

हाडे सोडून पोटी तुझ्या जाईल काय बघ

मागे वळून दूर बघ, वेड्या रे तू खुळ्या

माझ्यापेक्षा जाडजूड येती दोन शेळ्या

वाघोबा मागे पाही, भोपळे दिसती दोन

म्हातारीला जाऊ देई, 'खाईल तुला कोण?'

दोन भोपळे पुढे येती टुणुक टुणुक

वाघोबाला आता दिसे लेकींची चुणुक

वाघोबा त्यांना पुसे, आधी कोणा खाऊ?

लंच आणि डिनर काय एकदमच घेऊ?

वेडा की तू खुळा, माझ्या राजाभाऊ भोळ्या?

मागे येती बघ चार लठ्ठमुठ्ठ शेळ्या

वाघ मागे पाही, दूर चार भोपळे

उड्या मारत मारत येती टुणुक टुणुक

लेकींना तो सोडे, म्हणे भेटू कधी पुढे

येणारी संधी केवळ वेडा राजा सोडे

चार भोपळे येती आता टुणुक टुणुक

वाघ सुद्धा मारी उड्या टुणुक टुणुक

चार शेळ्या येती, त्याला हसती मोठ्याने

नाच नाच राजा, येती आठ वेगाने

वाघ त्यांना सोडून आता पाही पुन्हा वाट

दोन दुणे चार आणि चार दुणे आठ

दोन दुणे चार आणि चार दुणे आठ

गणित माझे पक्के, म्हणून माझी मान ताठ

वाट पाहून पाहून राजा आता थकला

टुणुक टुणुक करीत आता एक भोपळा आला

शेळी नाही त्यात, वाघ वाकून पाही आत

उंदीरमामा दिसे आत, टुणुक टुणुक गात

वाघोबा चिडला, आता त्याला ओरडला

पंजा आत टाकून त्याने मामाला काढला

सांग चिंटू सांग, तू काय पाहिले सांग

आठ भोपळे टुणुक टुणुक कोठे राहिले सांग

मनी म्हणे मामा, राजा तुझा झाला मामा

बघ माझी चुणुक, होई भोपळा टुणुक टुणुक

जंगलचा तू राजा, शूर वीर प्राणी

हत्ती सुद्धा घाबरतो, मी क्षुल्लक प्राणी

आठ येती शेळ्या, त्यांच्यामागे सोळा सोळा

लांडगा येई मध्ये, म्हणे परत तुम्ही वळा

लांडगा सांगे वाघ मेला, आता तो राजा

शेळ्या मेंढ्या आजपासून त्याची हो प्रजा

तळपायाची डोकी आग, वाघोबाची लागे वाट

उंदराला पाठीवर घेई, म्हणे चल दाखव वाट

वाघावर उंदीर आरूढ, शक्तीवर बुद्धीचा सूड

शेळीची ऐसी खेळी, वाघाची झाली शेळी

उंदीर पाठीवरचा गातो, टुणुक टुणुक

वाघाचा तर झाला भोपळा, टुणुक टुणुक

जंगल जंगल वरात जाते त्यांच्या राजाची

प्राणी सगळे पाहुनी करिती जय जय उंदराची

शेळी पुन्हा चुकून जंगलाकडे वळली नाही

उंदीरशाहीस शह देणारा प्राणी कोणी नाही

_____________________

पुंगीवाला

एके गावी राहत होते कष्टी शेतकरी

गोदामे धान्याने भरली असती घरोघरी

घरात एका दहा माणसे, गावी शंभर घरे

गावी एकुण लोक किती? तू सांग पाडसा बरे

बाळाची इवली बोटे फिरतात हवेमाजी

शंभरावरी शून्य ठेवता हजार ये आजी

आजी त्याचे कौतुक करुनी गोष्ट पुढे नेई

घरात एका शंभर उंदीर, सांग किती होई

इवली बोटे थकून जाती, म्हणती 'ए आजी'

उंदीर म्हणजे काय, मला तू सांग आधी आजी

नेहमी जैसे काऊ चिऊ नी कासव आणि ससे

गोष्टीत असती तुझ्या, काय हा प्राणी नवा असे?

हाही आहे प्राणी बाळा, उपद्रवी फार

घरी राहतो, परी ना पाळीव, जसे भुभू मांजर

चोरुनी खातो धान्य नित्य हा कुरतडुनी पोती

आपण याच्यासाठी करतो जणू काय शेती

शंभर उंदीर प्रत्येक घरी, गावी दहा हजार

हजार दाणे रोज खातसे, उंदीर हा आजार

औषध याचे गावी येई, एक असा आवाज

गोदामातील चोरांना जो ओढुनी आणी आज

पुंगीवाला गावी फिरुनी आळवी मूषकराग

वेडे उंदीर भान हरपती, जमती दहा हजार

पुंगीवाला जिकडे जाई तिकडे जाती ते

गावाच्या वेशीवर सुद्धा न त्या सोडती ते

गाव सोडुनी आता जाई तो नदीकाठाशी

झपाटलेले उंदीर सारे त्याच्या पायाशी

कंबरभर पाण्यातुनी चालत नदीपार जाई तो

उंदीर बुडती, वाहून जाती, कोण पोहतो तो?

आजी गोष्ट ही खरी तुझी, की चिऊ काऊची गं?

तूच पाहिली, की सांगितली तुझ्या आजीनी गं?

स्वतः पाहिले बाळा मी ते उंदीर बुडतांना

तरीही काही पोहत होते दिवे लागतांना

त्यातील काही बहुधा रात्री गावी परत आले

जसा काळ गेला रे बाळा, ते मोठे झाले

नदीच्या पाण्याने जणू त्यांना असा दिला वेश

वावरती ते, जाणवती, पण असती अदृष्य

आता त्यांची भूकही मोठी, नसे काही वर्ज्य

पुंगीवाला पुन्हा न आला, तो झाला खर्च

भिंतीवर आजोबांचा फोटो आजी पाही

'कां गे आजी, पुन्हा तुझ्या डोळ्यात धूळ जाई?'

_____________________

न्याय

आटपाट नगरात सुबत्ता, शांती, सुख होते

राजधर्म पालन राजाचे जणू वेड होते

दरबारी राजाच्या आता दहा मंत्री होते

हजार सुंदर घरांत होता प्रजावास तेथे

अन्नसुरक्षा हा राजाचा असे मुख्य ध्यास

लहानमोठ्या प्रत्येकाला हवा अन्नघास

राजगृहातून हजार झोळ्या अन्नाच्या रोज

दहा मंत्री राज्यात वाटती, जय राजा भोज

वेश बदलुनी राजा रात्री प्रजेमधे जाई

कोणी न कोणी रोजच सांगे 'आज झोळी नाही'

नृपास खात्री मंत्र्यांपैकी एक अन्नचोर

परंतु नक्की कोण कळेना, मनास हा घोर

मंत्रीपरिषद बोलवी राजा, सांगे त्यांस व्यथा

सांगे त्यांना राज्याची न्यायाची जुनी प्रथा

न्यायपेटी ही राजाहाती फार पुरातन असे

सचोटीची ही अग्निपरीक्षा नित्य प्रभावी असे

प्रत्येकाला देईन झोळी सुवर्णमुद्रांची

मोजुनी शंभर टाका पेटीत, जशी पाळी तुमची

तुमच्या झोळीत उरलेल्या मुद्रा होती तुमच्या

मानुनी घ््या त्या गोड शुभेच्छा तुमच्या राजाच्या

न्यायपेटीचे रहस्य राजा मंत्रिजनां सांगे

चरित्र मुद्रा देणा-याचे हिला सहज लागे

शंभर मुद्रा देणारा जर मुळातुनी स्वार्थी

ही पण मुद्रा एक खातसे, जणू त्याची साथी

शंभर मोजुनी मुद्रा टाका, मी आणीन पेटी

मोजीन मी त्या स्वतः, खात्री मज शंभर त्या निघती

चुकुनी निघता त्या नव्व्याण्णव, कष्टी होईन मनी

चला सुरू करू सत्यपरीक्षा राज्याची ही जुनी

राजा नेई रिकामी पेटी पहिल्या मंत्र्याकडे

मुद्रा टाकून, ओतून, मोजून जाई पुढच्याकडे

दुसरा, तिसरा, करीत राजा जाई पुढे पुढे

शंभर आणिक एक सातव्या वेळी पेटीत पडे

मंत्री सातवा चोर निघाला, राजा मनी रडे

मौन राखी तो, मनात ठेवी, जाई पुढच्याकडे

सत्यपरीक्षा पूर्ण होतसे, दिवस चार जाती

मंत्रीपरिषद नवी दहांची, नऊ जुने असती

काळ धावला, शतक उलटले, प्रश्न नवे आले

राजाच्या खापरपणतूचे राज्य सुरू झाले

न्यायपेटीची सत्यपरीक्षा अजूनही होते

कालच झाली, एकच मंत्री पुन्हा वेगळा तिथे

एकच पेटीत काल निघाल्या शत सुवर्णमुद्रा

शंभर आणिक एक नऊदा, दुःखी राजमुद्रा

सत्यपरीक्षा पूर्ण होतसे, दिवस चार जाती

मंत्रीपरिषद नवी दहांची, नऊ जुने असती

_____________________

कवितावाचन

आटपाट नगराचीच गोष्ट

नऊ मंत्री अन् राजा दुष्ट

प्रजा न येई राजसभेला

राजाला खटके ही गोष्ट

राजाच्या मनी एक कल्पना

प्रजाहिताची नवी योजना

रोज एक मंत्र्याची पाळी

दाखवी हुन्नर, घेई टाळी

कोणी गायन, कोणी नाटक

कोणी जादू, कोणी विदूषक

आठ जणांच्या आठ कला, पण

नववा होता कवितावाचक

आठ दिवस हो गर्दी खचाखच

नवव्या दिवशी चार नी पाचच

राजा कवीला देई सूचना

लिही चारोळ्या, आवडे जनां

कवी मंत्र्यासी तेही जमेना

नवव्या दिवशी कुणीही ये ना

राजाच्या मनी एक कल्पना

प्रजाहिताची नवी योजना

नवव्या दिवशी कविता वाचन

जे येतील त्या मोफत भोजन

काही दिवस येतात प्रजाजन

कवितेपायी सर्वां अपचन

नवव्या दिवशी पुन्हा ती कथा

राजशाहीची काय ही व्यथा!

राज्यामध्ये पिटली दवंडी

कवी, कवितावाचनास बंदी

कवी मंत्री होई तडीपार

लोकशाहीचा जयजयकार

अता आठव्या दिवशी गायन

कधी पाच, कधी डोकी चार

_____________________

गाढव

छोटू आता छोटू नाही, जातो शाळेत

अजून इतका मोठा नाही, रमतो गोष्टीत

भौतिकी आणि गणिताचे त्या असे जरी वेड

आई आजीचे चिऊकाऊ तरी कानी गोड

नित्य काढतो चुका गोष्टीतील आधी झालेल्या

परखुनी पाही नव्या गोष्टीतील वाक्यावाक्याला

आई म्हणे आजीस गोष्ट तू सांग या मुलाला

आजी म्हणे तू सांग गोष्ट ह्या नवशास्त्रज्ञाला

अाजी येथे गोष्ट सांगते एक गाढवाची

अगदीच गाढव नसलेल्या त्याच्याच मालकाची

मालक व्यापा-याचे होते दुकान नदीकाठी

दुस-या काठी घरे सर्व त्याच्या गि-हाईकांची

आजी मजला मालक वाटे गाढवाधिगाढव

गि-हाईकांची सोय पाहुनी दुकान टाकावं

ससा कासवाची शर्यत का कधी कुणी लावे?

दार उघडले तरी काऊ का चिऊच्या घरी मावे?

घाल घडी हाताची, ठेवी तोंडावर बोट

मी सांगीन, मी जशी ऐकिली, ऐक तू निमूट

पाऊस असता नदीत पाणी, फूट दोन फूट

वर्षाकाठी आठ महिने नदी वाळवंट

पाऊसकाळी सणासुदीला साखरेस मागणी

मालक ठेवी गाढवपाठी साखरेची गोणी

गाढव चाले नदीत घेऊन पाठीवर भार

त्याच्या पाठीवरती चाले सारा व्यापार

एके दिवशी थकुनी गाढव पाण्यातच थांबले

मान काढुनी वर, घटकाभर नदीतची बैसले

पाठीवरचे ओझे आता कसे कमी झाले?

त्यास कळेना कां हे झाले, झाले ते झाले

दुस-या खेपेपासून गाढव नित्य तसेच करी

घटकाभर नदीमध्ये थांबून यात्रा पूर्ण करी

नदीचे पाणी गोड लागता, मानव हा प्राणी

नदीतील हठयोगी साधूस देवतुल्य मानी

व्यापारीही शरण जातसे देवतुल्य साधूला

म्हणे काय करू सांगा, साखर धंदा हा बुडला

बाबा सांगे साखर सोडून करी कापुस व्यापार

अंगारा हा लावी गाढवा, सोमवार, गुरुवार

गाढवपाठी कापुसगाठी, नदीत तो चालला

दीड शहाणा गाढव घटकाभर पात्री बैसला

उठता घेऊन ओला कापुस, गाढव तो ठरला

दुस-या खेपेपासून गाढव वठणीवर आला

कापुसव्यापारी पैशाच्या शय्येवर झोपतो

नदीतल्या बाबांच्या पेटीत नित्य लक्ष्मी टाकतो

यशगाथा ही पसरे गावोगावी, जशी साथ

कापुसगाठी रूप बदलती गंड्या दो-यात

गोष्ट संपते आजीची अन् छोटू सुरू आता

आजी! पाणी गोड होतसे साखर विरघळता

गोणी होते हलकी त्यातील साखर विरघळता

कापुस वजनी जसा होतसे पाण्याला शोषता

गाढवास ते कळले नाही, म्हणून तो गाढव

माणसास हे कळले नाही, गाढवाधिगाढव

बाबा तर बाबाची असती, काळे वा तांबडे

बिळावरी आयत्याची बसती, जय बाबा तांबडे

आजी म्हणते, बाळा वापर भौतिकी वा गणित

गोष्टीमध्ये अर्थ शोधुनी करी त्या शतगुणित

आजी तू ज्ञानी असशी गं, कुठे तुझी शाळा?

आयुष्याची शाळा घडवी माणसास बाळा

_____________________

ससा कासव

ससा नी कासव शेजारी शेजारी फार जुने

दोन घरे जरी, दोन छते जरी, ते न कधी पाहुणे

पानकोबीची हिरवी पाने आवडती चौघा

कशी ही दोन जोडपी बघा

कशी ही दोन जोडपी बघा

सशास मिळती शंभर पिल्ले, चंद्र नभीचा हसे

कासवाघरी ढालीखाली पाच मुलांचे ठसे

दोन्ही कुटुंबे मिळून करिती कोबीची शेती

भराभर मुले मोठी होती

भराभर मुले मोठी होती

घरापासुनी दूर जराशी शाळा एक असे

पंचक्रोशीतील सर्वोत्तम ते विद्यापीठ असे

शंभर कापूसगोळे, पाचही ढाली जाती तिथे

ऐकू या त्यांची कथा इथे

ऐकु या त्यांची कथा इथे

कासव पिल्ले मुळात गंभीर, बुद्धी तीक्ष्ण त्यां असे

ससापुत्र प्रत्येक आळशी, भित्रा, चपळ दिसे

नेहमी कासव प्रथम, गोष्ट ही शंभरास नावडे

काय हे कासव पोवाडे?

काय हे कासव पोवाडे?

गणित, ज्ञान, विज्ञान, व्याकरण, स्मरणाशी वाकडे

नित्य जयांचे, ससावंश तो जाई गुरुजींकडे

प्रकाश, ध्वनीला, हवेस, नदीला वेगच कामी पडे

तयाचे आम्हाला द्या धडे

तयाचे आम्हाला द्या धडे

घुबड गुरुजी डोळे मिचकाविती, देती होकार

उद्यापासुनी रोज प्रहरभर शाळा बाहेर

धावा सारे शाळेभोवती मारा प्रदक्षिणा

मोजुनी द्या मज गुरुदक्षिणा

मोजुनी द्या मज गुरुदक्षिणा

शाळा सुटता ससे नी कासव घराकडे निघती

मारीत मारीत उड्या, ससे ते पुढे निघुनी जाती

मागे वळुनी, अंतर पाहुनी, सशांस आनंद

कासवां मुळी नाही खंत

कासवा मुळी नाही खंत

घरास येता ससे बिलगती आईबाबांस

सांगती कैसी दिली युक्तीने मात कासवांस

वृद्ध जोडपे घुबड गुरुजींना शिष्य म्हणुनी नमिती

मुलांना अंगाई गाती

मुलांना अंगाई गाती

कासव पांडव ब-याच नंतर आता घरी येती

आईबाबा पाटीवरच्या अभ्यासा पाहती

काळ काम वेगाची गणिते पाटीवर पाहुनी

गुरूला नमिती मनोमनी

गुरूला नमिती मनोमनी

दुस-या दिवशी शाळा भरते, गुरुजी पद्मासनी

शिष्य प्रांगणी समोर बसती, कानां टवकारुनी

लेखणी पाटी समोर ठेवा, पाटी घ््या पुसून

ऐकुनी घ््या स्पर्धानियम

ऐकुनी घ््या स्पर्धानियम

शंखनाद होताच सुरू करा प्रदक्षिणा सत्वर

पूर्ण जशी एकेक होतसे, रेखा पाटीवर

शंखनाद होताच समाप्ती स्पर्धेची होतसे

शहाण्या फल पाटीवर दिसे

शहाण्या फल पाटीवर दिसे

शंखनाद होताच आकृती शंभर थेंबांची

पुढे सरे, रांगोळी सुंदर जणु ती वेगाची

शंभर पाट्यांवरी भराभर रेघा त्या दिसती

पाच परी को-याची राहती

पाच परी को-याची राहती

शंभर पाट्या, रेघा बारा प्रत्येकी दिसती

ससे धाप टाकती, थांबती, तोंडे फेसाळती

झाडाखाली गवतामध्ये तोंड पहा घुसविती

कासवे रेघ एक ओढती

कासवे रेघ एक ओढती

शंखनाद होताच पाचही पहिल्यांदा थांबती

पाटीवरती तेरा रेघा, गुरुवार्पण करिती

संध्याकाळी ससे आज कां संथ घरी जाती?

कासवां नित्याचीच गती

कासवां नित्याचीच गती

शंभर ओशाळुनी, चोरुनी घरामधे येती

आईबाबा केसांमधुनी हात हळू फिरविती

शकुनी मामा पिल्लांना हे काय कानी सांगती?

तयांचे डोळे विस्फारती

तयांचे डोळे विस्फारती

दुसरे दिवशी ससेशंभरी जाई गुरुजींकडे

'नको फक्त शक्तीचे परीक्षण, द्या ज्ञानाचे धडे'

घुबड गुरुजी डोळे मिचकाविती, तथास्तु त्यां म्हणती

बुद्धीची प्रदक्षिणेशी युती

बुद्धीची प्रदक्षिणेशी युती

दुसरे दिवशी गुरुजी पुन्हा पद्मासनी बैसती

काळ, काम, वेगाचे सोपे कोडे त्या टाकती

गणित सोडवा, उत्तर आणा, नंतर प्रदक्षिणा

मोजुनी द्या मज गुरुदक्षिणा

मोजुनी द्या मज गुरुदक्षिणा

ढाल बुद्धीची असे कासवां, पाय त्यात ओढती

चिंतन करुनी येती उत्तरा, पाटीवर लिहिती

शंभर डोकी खाजखाजवुनी लाल लाल होती

कासवे प्रदक्षिणा करिती

कासवे प्रदक्षिणा करिती

प्राप्त गतीने पाचही पांडव घराकडे येती

मंदमतीचे शंभर कौरव मंदगती होती

आईबाबा पाच पांडवा शांत बसुनी घेती

यशाचा मूलमंत्र देती

यशाचा मूलमंत्र देती

वेगाचे वरदान नाही, परी काळ तुम्हा पाठीशी

निसर्ग देई दीर्घायुष्या, बुद्धीज्ञान गाठीशी

काळ गुणा वेगास आपुल्या, काम धरा हाती

जगाला द्या त्याची प्रचिती

जगाला द्या त्याची प्रचिती

शंभर ओशाळुनी, चोरुनी घराकडे येती

आईबाबा केसांमधुनी हात हळू फिरविती

शकुनी मामा पिल्लांना हे काय कानी सांगती?

तयांचे डोळे विस्फारती

तयांचे डोळे विस्फारती

_____________________

कोल्हा

कोल्ह्याच्या माळावर जाती बक-या चरावया

कोल्हा उगवी गवत कोवळे त्यांना पचावया

लबाड त्याचे पूर्वज होते, ऐकिवात होते

सचोटीच्या व्यवहाराशी ह्या कोल्ह्याचे नाते

रोज मोजुनी बक-या येती, मोजुनिया जाती

गडबड घोटाळ्याची आता नको कुणा भीती

माळाला बांबूचे फाटक एक प्रवेशाला

आजही रांग तिथे बक-यांची आत शिरायाला

समोरच्या बकरीला घेई कोल्होबा आत

म्हणे मोजुनी सोडी आता एक एक आत

एक एक ती मोजुनी सोडी आठ जणा आत

आठ लिहूनी, सही करूनी, ती जाई आत

संध्याकाळी फाटकात कोल्हा उभा समक्ष

मोजुनी मोठ्याने तो सोडी आठ जंगलात

शेवटची बकरी लिहिते वहीमधे पुन्हा आठ

सही करी ती, आठ येती अन् आठ आज जात

असा चोख व्यवहार रोजचा, आज पुन्हा रांग

पुढची बकरी सात सोडिते आता गवतात

संध्याकाळी मोजुनी कोल्हा सातांना काढी

बक-यांची सही येता जाता, कशी हो लबाडी?

जसे डायनासोर पृथ्वीवर आले नी गेले

तसे काहीसे जंगलामध्ये बक-यांचे झाले

हळूहळू ती बकरी जातच नामशेष झाली

अता सशांची रोज सकाळी रांग दिसू लागली

पहिल्या दिवशी रांगेमध्ये शंभर असती ससे

संध्याकाळी नव्व्याण्णवची घरास येती कसे?

दुस-या दिवसापासून कासव येती सोडाया

मोजुनी सोडुनी, संध्याकाळी पुन्हा येती घ््यावया

जसे डायनासोर पृथ्वीवर आले नी गेले

तसे काहीसे जंगलामध्ये कोल्ह्यांचे झाले

घुबड गुरुजींच्या शाळेमध्ये ज्ञानसत्र चाले

कोल्ह्यांचे ते नश्वर आत्मे कुठे बरे गेले?

_____________________

अंगुष्टिमाल

अडलेल्यांच्या नडलेल्यांच्या मदतीला

येतो रे नित्यच तू अंगुष्टिमाला

माझ्या द्वारी कां रे तू नाही आला

कधी न कमी पडलो मी

कधीही ना चुकलो मी

पूजा आरतीला

अंगुष्टिमाला

शेजारी माझ्या रे एका वृद्धाला

नित्य शिवुनी देशी तू सुंदर जोड्याला

जोडे विकुनी आणी तो सामानाला

त्याच्यासाठी तू रे

दुस-यांसाठी तू रे

रोज रात्री आला

अंगुष्टिमाला

शेजा-याला रे मी सल्ला दिधला

त्याच्या धंद्यामध्ये पैसा गुंतविला

रात्री दुप्पट आणी तो सामानाला

येउनिया तू रात्री

पाहुनिया तू रात्री

परतुनिया गेला

अंगुष्टिमाला

म्हातारीचे स्वेटर तू विणून गेला

स्वेटर विणुनी तिचा संसार झाला

पाहुनिया तुझी ऐसी अगाध लीला

तिच्या धंद्यासाठी

स्वेटर विणण्यासाठी

पैसा गुंतविला

अंगुष्टिमाला

म्हातारीने लोकर शंभर स्वेटरची

माझ्या पैशाची, रात्री विणण्याची

आणुनी ठेविली, मी वाट पाहिली

एकच त्याचे स्वेटर

हत्तीसाठी स्वेटर

तू विणून गेला

अंगुष्टिमाला

कुंभाराचे चाक तू फिरवून गेला

मडके रोजचे रात्री तू घडवून गेला

मडके विकून त्याचा निर्वाह झाला

मी गेलो मदतीला

मी पैसा पुरविला

पण तू रागावला

अंगुष्टिमाला

शंभर मडके होतील एवढ्या मातीला

कुंभाराने मळून ठेवली रात्रीला

तू आला शंभर करुनिया गेला

पण काय झाले रे?

छिद्र कां केले रे?

प्रत्येक मडक्याला

अंगुष्टिमाला

थांबविले मी आता कर्ज देण्याला

तुझे मी देऊळ घेतले बांधायला

आता दमडी नाही माझ्या गाठीला

आता तरी तू ये रे

भक्तासाठी ये रे

मदत करायला

अंगुष्टिमाला

पूजा आरतीची जय्यत तयारी

डोळे मिटुनी तो बसला व्यापारी

अंगुष्टिमालाची आली सवारी

स्वतःची पूजा तो

स्वतःची आरती तो

करितो कैवारी

बघे व्यापारी

____________________

माळी

एक यशस्वी व्यापा-याने विश्व उभे केले

स्वतःचे प्रशस्त घर बांधले

पैसे कमावले

घरात साठवले

चाकर राबवले

तीन मुलांना मोठे केले, काय हाती आले?

माळी त्याचा चाकर, त्याने बाग उभी केली

कधी कुचराई नाही केली

फळझाडे लावली

फुलझाडे लावली

फळेफुले आली

एका मुलीस मोठे केले, पाठ त्याची वाकली

व्यापा-याच्या मनात आले घ््यावा संन्यास

त्यास अध्यात्माचा ध्यास

अनेक उपवास

त्यात अधिकमास

धरितो माळेस

परंतु वैभव झोपू न देई, देऊ कोणास?

माळ्याच्या मनी चिंता बागेची राहून राहून

मुलीला हाताशी घेऊन

वृक्षज्ञान देऊन

मृदाज्ञान देऊन

ऋुतुज्ञान देऊन

'मी गेलो तरी निगा राख तू, मीच बाग समजून'

एके दिवशी माळी गेला अध्यात्मावाचून

बरोबर काहीही न घेऊन

वृक्ष लता सोडून

फळे फुले त्यागून

हास्य ओठी घेऊन

जैसा कोणी संतच गेला पुष्पकात बसून

एक सूर्य मावळला, दुसरा पुन्हा उदयी आला

माळीण माळी माळे फुला

पुन्हा बहर आला

आंबा मोहरला

गंध जाई जुईला

पाहुन किमया व्यापारी मनी संन्यासी झाला

संध्याकाळी व्यापारी बागेमध्ये आला

नमन करी निसर्ग कन्येला

दौलत दे तिजला

जमीन नी जुमला

'काही नको मला

फक्त एक पुत्रासी पोरी घाली वरमाला'

माळ्याची मुलगी गोंधळते

मामंजी मी प्रणाम करते

तुमची इच्छा पूर्ण करते

मी वेडी ज्यास्तच बोलते

मी तिघांना ओळखत नाही

एकही बागेत फिरकत नाही

बाबांच्या या बागेला मी

कधी सोडू शकत नाही

उद्या स्वयंवर रचते म्हणते

तिघांना पडताळून बघते

सगळ्यात चांगल्या रोपट्याला मी

बागफुलांची माळा घालते

बाबांनी चार नवीन खड्डे

जाण्याआधी खणले होते

बागेच्या चार टोकांना ते

वृक्षपहारा लावणार होते

परंतु त्यांना जावे लागले

एका खड्ड्यात त्यांना ठेवले

त्यांनीच आणलेले पिंपळाचे

रोप तिथे मी आजच लावले

आता तीन खड्डे उरले

पिंपळाची तीन रोपे उरली

तीन मुलांना आणा तुम्ही

स्वयंवराची तयारी झाली

व्यापारी पुरता हादरला

वासलेसा आऽऽ तसाच राहिला

तीन मुलांना घेऊन आला

चला दाखवा पराक्रमाला

मुलगी दाखवी त्यांना खड्डे

म्हणे कर्मभूमी ही तुमची

बागेतील कुठलीही वस्तू

आज रात्री सामग्री तुमची

आज चाचणी शक्ती युक्तीची

रात्रीतून खड्डा भरण्याची

सकाळी येईन माळ घेउनी

तिला अपेक्षा श्रेष्ठ गळ्याची

मोठा मुलगा हट्टा कट्टा

ढकलून माती बुजवी खड्डा

माळप्राप्तीची मनास खात्री

साखरझोपी घोरे रात्री

मधला सारी बाग झाडतो

पाचोळा तो गोळा करतो

पोती भरुनी कसाबसा तो

पहाट फुटता खड्डा भरतो

छोटा रात्री झोपून जातो

सूर्य उगवता तोही उठतो

एक फूल जुईचे तो घेतो

धुंद गंध खड्ड्यात व्यापतो

छोटा यशस्वी माळी झाला, विश्व उभे केले

स्वतःचे धन कामी लावले

वृक्ष जतन केले

जमीनीस जपले

जंगल वाचवले

तीन मुलींना मोठे केले, धन्य धन्य झाले

_____________________

समुद्र

भाजी खारट झाली म्हणून 'इकडून' फार चिडचिड होते

दिवसभर काम करून आई शिणून गेली असते

क्लबमध्ये जरा जाऊन, पोहून, सूप घेईन म्हणते

मनू हट्ट करते, काॅफी घेईन म्हणते, बोट धरते

आई चार हात मारते, मनू मस्त डुंबून घेते

लाल बटन सूप देते, आईला ते मीठ वाटते

हिरवं बटन काॅफी देते, मनू तिला साखर म्हणते

दोघी रात्री घरी येतात, मनू गाढ झोपी जाते

आई काही लिहू म्हणते, कवितेची वही घेते

बोटांमधे पेन्सिल घेऊन, ताल चाल जुळवून बघते

मनूसाठी गोड खारी कथाकविता लिहू म्हणते

चिऊ काऊ, लाकुडतोड्या, ससा कासव नको म्हणते

लगानपणच्या सा-या गोष्टी आई पुन्हा आठवून बघते

ल़य, ताल, चाल, शब्द मनामध्ये जुळवून बघते

बोटांमधली पेन्सिल आता वहीपानी स्पर्श करते

करता करता बोटांमधून पेन्सिल आता पडून जाते

हट्टी मनू हट्ट करते, छान गोष्ट सांग म्हणते

चिऊ काऊ, लाकुडतोड्या, ससा कासव नको म्हणते

लहानपणच्या सा-या गोष्टी आई पुन्हा आठवून बघते

शेवटी एका म्हातारीची गोष्ट आता सुरू करते

एकटी एक म्हातारी असते, बिचारी खूप गरीब असते

माझा छोटू घरी येईल, अंधुक आशा उरली असते

जपून पावले टाकत टाकत म्हातारी दाराशी जाते

पायात काही वस्तू येते, डगमगते, 'हे राम' म्हणते

घरघर घरघर करीत ती वस्तू आता सुरू होते

पांढरं पीठ बाहेर टाकते, जणू जुनं जातं असते

चिमूटभर पीठ म्हातारी जीभेवर ठेवून पहाते

खारट खारट मीठ पाहून, स्वतःला दळभद्री म्हणते

घरघर घरघर मीठ आता घरभर पसरत पसरत जाते

'पुरे मेल्या' म्हातारीने म्हणताच मशीन बंद होते

ओंजळ ओंजळ मीठ आता म्हातारी पोत्यात भरते

थकते, बसते, 'हे राम' म्हणते, मशीन पुन्हा सुरू होते

'पुरे मेल्या' म्हणताच मशीन पुन्हा एकदम बंद होते

'हे राम', 'पुरे मेल्या' मंत्र म्हातारी ती वापरून पाहते

मीठ विकते, पोट भरते, पायात आता शक्ती येते

धनुष्याची पाठ तिची, बाणासारखी ताठ होते

पोती पोती मीठ दळत, काळ पुढे पुढे जातो

एके दिवशी आईचा त्या छोटू घरी परत येतो

आई तू आजी नाही गं, आता माझी आई दिसते

परदेशीच्या घरी मला, तुझी रोजच आठवण येते

आई आता रोज सकाळी 'हे राम' एकदा म्हणत असते

पोतं भरून छोटू गेला, म्हणजे 'पुरे मेल्या' म्हणते

छोटू रोज आजीच्या 'हे राम' ची करामत बघतो

परदेशीच्या बंगल्यावरती मनात इमले बांधत असतो

आई चल ना नावेत बसू, समुद्राच्या पार जाऊ

माझ्या तिथल्या घरी मी, ही, तू मिळून राहू

आई वाटच बघत असते, झटकत त्याला होकार देते

झोपडीत माझे काही नाही, चल पटकन बोटीत म्हणते

छोटू तिला बोटीत नेतो, घरात येऊन मशीन घेतो

बोटीत येतो, बोट सोडतो, शीडामधे वारा भरतो

बोट दूर दूर जाते, पाणी चहूकडे दिसते

आई ओंजळीने समुद्राचे गोड पाणी पिते

सुर्य पाण्यात उडी घेतो, समुद्र आता काळा होतो

चंद्र ता-यांच्या साक्षीने, कोण आईचा गळा धरतो?

हात तिला ओळखू येतात, तेच आता विळखा घेतात

श्वास कोंडतो, जाता जाता ओठी शब्द 'हे राम' येतात

घरघर घरघर घरघर घरघर बोटीवरती आवाज येतो

काळ्या रात्री बोटीवरती शुभ्र मीठाचा ढीग साचतो

बोट बुडते, छोटू बुडतो, मशीन बुडते, तळाशी जाते

घरघर घरघर घरघर घरघर, समुद्राला खारट करते

घरघर घरघर कानांमध्ये, गरगर असते डोक्यामध्ये

गरगरून झोप आता शिरते, हळूच मनूच्या डोळ्यामध्ये

क्लबमधे मनू जाते, पाण्यामधे डुंबत असते

पूलमधले पाणी आज कमालीचे खारट असते

मनू जरा खोल जाते, खोल खोल जातच राहते

तिला आता आजी दिसते, बाजूला ती मशीन असते

घरघर घरघर सुरूच असते, मनू हिरवं बटन दाबते

मशीन आता साखर देते, पाणी गोड गोड होते

समुद्राच्या पाण्यासारखी मनू झोपेत गोड हसते

आई आपल्या कवितेची शेवटची ओळ लिहिते

गजर होतो, आई नेहमीसारखी दचकून जागी होते

कवितेची वही तिची कालसारखीच कोरी असते

पुसट पुसट कवितेला आठवत आठवत आई उठते

आठवेल आठवेल म्हणता म्हणता, कविता ती निसटून जाते

आई किचनमधे जाऊन बाबांसाठी डबा करते

आज भाजीमधे थोडं मीठ जरा कमीच घालते

भाजी गोड झाली म्हणून 'इकडून' फार चिडचिड होते

दिवसभर काम करून आई शिणून गेली असते

क्लबमध्ये जरा जाऊन, पोहून, काॅफी घेईन म्हणते

मनू हट्ट करते, मीही येते म्हणते, बोट धरते

क्लबमध्ये जाता जाता पाण्यासाठी रांग बघते

क्लबमध्ये शिरता शिरता मनू जरा गंभीर होते

आई चार हात मारते, मनू तशीच बसून राहते

हिरवं बटन दाबता मशीन घरघर करीत काॅफी देते

पांढरं बटन घरघर करीत मनूला पण पाणी देते

मनू पाणी पीत नाही, झाडाला ते टाकून देते

मनू घरी हट्ट करते, कालचीच गोष्ट सांग म्हणते

आई गुंगीत कशीबशी ससा कासव सुरू करते

_____________________

खोटं

आहे ही गोष्ट एका मुलाची

सवय त्याला खोटं बोलायची

आलेली वेळ मारून न्यायची

कशाला चिंता खोट्या ख-याची?

आईबाबा आता गेले त्रासून

शाळेकडून येई रोज निमंत्रण

सत्यबाबांना ते शरण गेले

त्यांनी मंतरलेले औषध दिले

रात्री झोपेत थेंब नाकात

रोज टाकुनी पहा जे होतं

प्रत्येक खोट्याला नाक ते वाढे

त्याचे खोटे दिसे त्याला डोळ्यापुढे

आजीचा सल्ला आईबाबा घेती

नका रे करू, नव्हे ही रीती

जगी कोण जो खोटे ना बोले?

करा तुम्हाला जे वाटे भले

उपाय सोपा, रात्र होतसे

बाबांच्या हाती हे काय दिसे?

छोटूच्या नाकी बुळबुळ होतसे

पलटून कूस तो झोपी जातसे

थकून भागून आई झोपते

बाबांचे काम सुरूच होते

आईही नाक आता कां चोळे?

बाबाही आता मिटती डोळे

पहाटे उठे आई कामाला

बाबा नी छोटूला वेळ उठायला

बाबांना आता शिंक कां येते?

आई दार लोटून बाहेर येते

सकाळी उठून छोटू चिंतेत

आरसा पाहून जाई शाळेत

टीचरशी त्याचा आकडा छत्तीस

उभा वर्गाबाहेर, ती जेंव्हा आत

आईबाबाही नोकरीवर जाती

सरकारी नोकरीची आवड किती!

आजी डोळ्यामध्ये औषध घालते

क्षणभर ती डोळे मिटून घेते

संध्याकाळी तिघे घरास येती

नजर टाळून खोलीत जाती

आरशात स्वतःचे सत्य पाहती

औषधाची शीशी फेकून देती

छोटू म्हणे 'आजी काय हे झाले?

नाकाला सर्वांच्या काय चावले?'

'आले रे आले, काय ही घंटी!'

आजीनी छोटूला दार उघडले

हाती सिंड्रेला, स्नोव्हाईट पुस्तक

म्हणे कालचे केले मी परत

वाचली का आजी कालची गोष्ट?

पिनोशिओची सांग आजी गोष्ट

__________________________

चंद्रिका

असाह्य वसुधा म्हणे परत ये मुली चंद्रिका

विवाह करुनी कधी न वळली, कशी कन्यका!

जरी श्वशुरदारि हो घर तुझे, इथेही असे

इथे रडलि तू, इथेच हसली, मनी तू असे

मला नच गमे तुझ्याविण मुली नभःप्रांगणी

न आज दिसशी, जणू तु रुसशी, कुठे मी उणी

नको मज छळू, झणी पिवळि साडि नेसून ये

सदा झुरतसे, उपास धरते नव्या मासि मी

न मी विसरली, मलाहि बहिणी पु-या आठ गे

नवगृहि अम्ही, कधी न वळलो, पित्या राग ये

घरास झणि ये, जमेल तर जाउ आज्याकडे

गळे पडु, रडू, पुन्हा मिसळु, एक होऊ गडे

उठे त्वरित चंद्रिका, पिवळि साडि हातात घे

दुरून वसुधा क्षणी बघुनि घेइ काठास गे

मनी सुख तिला, अता खचित येइ माझी कणी

उचंबळुन येइ आजच तिला मनःप्रांगणी

पहा प्रतिदिनी अता प्रगति दावि ती चंद्रिका

इथे ह्रदयि आइ आतुर कधी बघू कन्यका

उचंबळुनि लाट ती ह्रदयसागरी झेप घे

जसा मिलनआतुरां पळ गमे युगासारखा

अता सजुनि पूर्ण ती पिवळि साडि नेसून ये

नभी तिज बघूनि आइह्रदयी पुन्हा लाट ये

अगे उतर तू, नको छळ करू, झणी ये घरी

जरा ह्रदय शांत तू करि, पहा तुझ्या मी घरी

_____________________

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढमक ढमक

ढमक ढमक ढम्

आटपाट नाव ज्या

उंच भिंत शीव ज्या

राष्ट्र जे सदा अजिंक्य

शत्रू नाही ज्या

तोफ व्यर्थ डागता

चेंडू ज्यास वाटतो

असा अभेद्य कोट, नाही

मुंगीला प्रवेश तो

राजवेश त्यागुनी

रोज रात्री चोरुनी

निघे नृपाची स्वारी, जाणी

दुःख जे प्रजाजनी

आजही तसेच काही

रात्र कुट्ट, जाग नाही

शांती चिरत चिरत येत

काय हा ध्वनी?

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढमक ढमक

ढमक ढमक ढम्

मंत्री, सैन्य घेउनी

भीती दूर सारुनी

निघे, प्रजाजनांस घेई

हा बघा धनी

गर्द रात्र भोवती

कान वाट दावती

वेध घेत घेत सर्व

शीव गाठती

राज्यबाह्य हा ध्वनी

ना कुणा विचारुनी

भेदुनी अभेद्य भिंत

चिडवितो नृपा

जा बघा प्रधानजी

काय राजद्रोह हा

कोण ज्याची वेळ आली?

हत्तीपायी द्या

पुढे सरे, भीती मनी

शिपाई उंच उचलुनी

चढविती तया बळेच

हा वरी उभा

पाहुनी समोर दृष्य

सोडुनी समूळ पाश

नमन करी नृपा, उडी

मारी पलिकडे

पाहुनी अशी कथा

वाढली मनी व्यथा

आणती नृपास क्रोध

तेच चौघडे

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढमक ढमक

ढमक ढमक ढम्

पाठवी अता शिपाई

जा वरी, जपून पाही

सांग जे दिसे तुला

येई अलिकडे

उंच जातसे गडी

तोही मारितो उडी

काय हे? नृपा मनात

पाल चुकचुके

एक, दोन, तीन, चार

शिपाई जात पलिकडे

पाच, चार, तीन, फक्त

दोन अलिकडे

एक वृद्ध आणि तो

हेच राज्य राहिले

वृद्ध चढवी त्यास उंच

पाही पलिकडे

राजधर्म त्यागुनी

मारिली उडी नृपे

फक्त वृद्ध राही आज

रात्री अलिकडे

गर्द रात्र चहुकडे

शांत होती चौघडे

वृद्ध कानी रातकीडे

फक्त सोबती

पडत उठत, उठत पडत

वृद्ध जातसे घरा

शोधी, क्षीण हाती घेई

एक चौघडा

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढमक ढमक

ढमक ढमक ढम्

गोष्ट तीच, तेच दृष्य

फक्त बदलली दिशा

शाप ह्या कथेस घोर

अंतहीनता

गढूळ काळडोही खाई

गोष्ट ही गटांगळ्या

रसिक कष्टी होती मनी

उद्धरा शिळा

रसिक जाती ऋषीकडे

त्यास क्षमा याचिती

ऋषीजटेस पीळ फार

ना जुमानती

अंती बर्फ थिजतसे

पदनतांस वदतसे

शापमुक्ती या कथेस

स्पर्श पद असे

कलियुगात जंतुकवी

त्रिपदी जोडी जो कधी

जर स्फुरेल रसिक जनां

अंत्यपद तधी

पलिकडून अलिकडे

अलिकडून पलिकडे

काय ही अभेद्य भिंत

सत्य आणिते पुढे?

वाळुयंत्र शीर बूड

बूड शीर होतसे

जन्म मृत्यूचे अभेद्य

सत्य भिंत होतसे

जन्म मृत्यु होतसे

मृत्यु जन्म होतसे

कुट्ट काळरात्रगर्भी

'हा' ध्वनी वसे

(सर्व रसिक मिळून म्हणतात)

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढम्

ढमक ढमक ढमक ढमक

ढमक ढमक ढम्

_____________________

शंभर

काऊचिऊची, शेळ्या मेंढ्या, ससा कासवाची

उंदीर, गाढव, ढोंगी बगळा, प्राणी जगताची

आई तुझी ही गोष्ट कां सदा दुस-या विश्वाची?

आज सांग तू गोष्ट मला गं माझ्या आईची

गोष्ट नाही गं, सत्य असे मी, हाडामासाची

केले नाही विशेष काही, हीच गोष्ट माझी

जन्मा आले, मोठी झाले, दानपात्री पडले

काऊचिऊच्या गोष्टींना मी नव्या पिढीस दिले

आज तुला मी देते यादी सशक्त गोष्टींची

वाचून, समजून, घेऊन काही, घडवी तू स्वतःची

नव्व्याण्णव ह्या यादीत नावे, मुली जरा थांब

द्रौपदी, सीता, झाशीची राणी, टिंब टिंब टिंब

यादी होता पूर्ण देतसे अपुल्या कन्येला

म्हणे काऊ चिऊ सोडी आता, घेई ह्या व्रताला

मुलगी टाके यादीत शेवटी 'आई' ऐसी भर

वचन आई, वाचेन गोष्टी मी शंभरच्या शंभर

_______________________________

अनुक्रमणिकेकडे