बहिणाबाई

वृंदाच्या एकसष्टीनिमित्त ही कविता घडली. तिथीने कार्तिक वद्य चतुर्थीला, म्हणजेच २९-११-२०१५ ला व तारखेने २-१२-२०१५ ला ती 'वरिष्ठ नागरीक' होते. बुढ्ढी म्हणणे योग्य वाटत नाही म्हणून हा शब्दप्रयोग. असो. अर्थ एकच!

साठ संवत्सरांंचे चक्र तिने पाहिले. आता पुन्हा जन्मसंवत्सर आले. त्या सर्व संवत्सरांची नावे घेऊन मी तिचे हे प्रवासवर्णन काव्यबद्ध केले आहे. 'बहिणाबाई' कविता तशी ओबडधोबड आहे. पण भावना 'मृदु सबाह्य नवनीत'.

पण त्याआधी तिच्यावर केलेली एक दुसरीच कविता.

मन्मथ दुर्मुख हेमलंबिन
विलंबिन विकारिण शार्वरिण
प्लव शुभाकृत शोभना
क्रोधिन विश्ववासू पराभव

प्लवंग किलका सौम्य
साधारण विरोधाकृत परिधाविण
प्रमादिन आनंद राक्षस
नल/अनल पिंगल कालयुक्त

सिद्धार्थिन रौद्र दुर्मति
दुंदुभी रुधिरोद्गारिण रक्ताक्सिन
क्रोधन/मन्यु क्षय प्रभव विभव
शुक्ल प्रमोदादूत प्रजापती

अंगीरस श्रीमुख भाव
युवा धातृ इश्वर बहुधान्य
प्रमाथी विक्रम वृश चित्रभानु
सुभानु तारण पार्थीव व्यय

सर्वजीत सर्वधारिण विरोधिन
विकृती खर नंदन
विजय जय मन्मथ
चक्र पूर्ण

ही कविता वगैरे नव्हती. साठ संवत्सरांच्या नावांची यादी आहे. मूळ कवितेच्या आधी ती एवढ्याचकरिता दिली की 'बहिणाबाई' कवितेत ती नावे ओळखू येतील. ही नावांची यादी सुद्धा कविताच वाटते. वाचणारे अर्थ पण लावतील. त्यांचे काय जाते? Modern Art सारखाच प्रकार. असो.

_____________________

बहिणाबाई

साठ वर्षांतरी
मन्मथ संवत्सरी
सुशील मातोदरी
सदाशिवाचे घरी
उतरली परी ।।१।।

संवत्सर ये दुर्मुख
वाड्यात न मावे सुख
मातपिता भावुक
वृंदानंद सन्मुख
सरकली परी

हेमलंबिन संवत्सरे
बोल बोबडे सारे
पाय ठुमकती घरभरे
पाच सहोदर अपुरे
खिदळते परी

सुरू होता विलंबिन
श्लोक आता मुखातुनं
कधी शारदेचे स्तवन
सातांचे आतुर कान
निराश न करी

पुढे आता विकारिण
ॐकारास आता नमन
पाटीवर उमटे लेखण
पूर्ण संख्या, अक्षरज्ञान
सरस्वती घरी ।।५।।

आता शार्वरिण येई पुढे
घरीच भरती विद्याघडे
पाठशाळा चित्ता ओढे
बोल अजुनीही बोबडे
लाजते परी

प्लव नाम संवत्सरे
अनुज येई पाठीवरे
शाळेची उघडता द्वारे
स्पष्टोच्चार मुखद्वारे
उमलली परी

जैसे येई शुभाकृत
संस्कृत प्राकृत मुखोद्गत
ज्ञान कला संचार अद्भुत
रघुनाथवचन स्विकृत
'दैवी शक्ती शिरी'

पाऊल टाके शोभना
रंग चढे वृंदानना
पिता माता सांगे मना
बुद्धीदान सातांना
पुण्यकाम करी

क्रोधिन नाम संवत्सर
वृंदा प्रगतिपथावर
दोन यत्ता केल्या सर
शाळेत एकटी मोहरीर
भय ना करी ।।१०।।

विश्ववासू येता पुढे
शाळेत वाजती चौघडे
संघपरीक्षा पार पडे
विश्वासे वरती चढे
पाचवी पायरी

पराभव नाम संवत्सर
लिहिणे आता वहीवर
अक्षर नेटके सुंदर
इंग्रजीचे सुरस्वर
धन्य ही कुमारी

प्लवंग प्रवेश होता
अनुज शाळेस जाता
त्याचिया धरुनी हाता
भगिनी ही त्याते आता
ओनामा करी

प्रवेश घेता सातवीत
किलका नामक संवत्सरात
गीतामंदिर स्पर्धेत
हजारो स्पर्धकांत
कोण पहिली?

यश नाही साधेसुधे
लाखोंच्या शहरामध्ये
चषक हिच्या हातामध्ये
सौम्य आभा साजिरी
सौम्य संवत्सरी ।।१५।।

संवत्सर साधारण
हट्ट परी असाधारण
शाळा बदले, कारण?
अन्याय न होई सहन
जुन्या शाळेचा

विरोध ऐशा अन्यायाचा
पाया झाला प्रगतीचा
आदेशच जणू काळाचा
नवीन संवत्सर नामाचा
विरोधाकृत

परिधाविण आले पुढे
विज्ञानाचे कठिण धडे
लोक म्हणती बाबा वेडे
इंग्रजी माध्यम कन्येपुढे
नव्या शाळेत

कुणास वाटे उन्माद
कुणास भासे प्रमाद
परंतु हिचा भाऊ प्रमोद
संवत्सर नाम जणू उचित
प्रमादिन

विश्वविद्यालयी पाउल
विज्ञान वाटे आपुलं
गणित सांख्यिकी कुशल
यश नित्य उज्ज्वल
संवत्सर आनंद ।।२०।।

जरी संवत्सर राक्षस
वाढे बालिका विश्वास
गणिताचे यंत्र खास
बोटे चालविती त्यास
न चुके कधी

नल संवत्सर आता येत
सांख्यिकी आचार्य परीक्षेत
प्रथम येई विद्यापीठात
सुवर्ण पदक झळके
गळ्यामाजी

अध्यापन संपले जरी
पाऊल न थांबले परी
अध्यापिका लाजरी
अमरावती नगरी
पिंगल संवत्सरी

नवी नोकरी नागपुरी
कालयुक्त संवत्सरी
निरोपास गर्दी भारी
रस्त्याच्या दोन्ही तीरी
महाविद्यालयी

सिद्ध आता सिद्धार्थिन
सा-या खनिजांची खाण
सृष्टीचे मानवा वाण
हिशोब चोख मांडून
सांभाळ करी ।।२५।।

काम घेई रौद्ररूप
समोर आता संगणक
नवे जरी हे टेक्निक
भीती न मनी, ना धाक
प्रभुत्व प्राप्ती

दुर्मति नाम संवत्सर
परंतु होई सुमति स्थिर
शंका कुशंका दूर
संस्थेत एकच स्वर
हीच राणी

दुंदुभी आता दिशा दाही
नवीन संवत्सराचे नावही
आता ही नवगृहास जाई
मार्ग आता वळण घेई
आमोदाकडे

रुधिरोद्गारिण रक्ताक्सिन
क्रोधन येई त्यामागून
काळ न पाहे मागे वळून
घरास आता आले कोण?
कन्यका जयश्री

संवत्सरे आली गेली
त्यांची कोणी नोंद केली
कधी जयू पालथी पडली
घुसली, रांगली, उभी झाली
घरभर चालली ।।३०।।

न काळाचे न वेळेचे भान
कानी फक्त रुणझुण
शब्द बोबडे तोंडातुन
आनंदे घर जाई भरून
देव जेथे

संवत्सर नामे क्षय
नावाचे न वाटे भय
आनंद ओसंडे अक्षय
घरासी लागती पाय
ऋषिकेशाचे

आता दिसती वृंदावनी
सारे आमोदाचे धनी
जयश्रीचे बोट धरुनी
प्रभव विभव अंगणी
येती जाती

शुक्ल पक्षी चंद्रकोर
मुलामुलीची प्रगती थोर
आनंदासी उघडे दार
स्वर्ग येई धरेवर
देवघर जाणा

आता पुढे प्रमोदादूत
जयश्री शाळेमाजी जात
इतिहास होई पुनरावृत्त
पिढी बदलली फक्त
हुशारी तीच ।।३५।।

ब्रह्मसुत प्रजापति नाम
नवसंवत्सर होय संपन्न
विद्यालयी नवे सोपान
चढे कन्यका लहान
वर्षामाजी

गुढी दारी, नवसंवत्सर
अंगीरस नाम सुंदर
चला शाळे ऋषिवर
जयश्री म्हणे बोट धर
पहिला वर्ग

शाळेमाजी भगिनी भ्राता
अभ्यास घेती माता पिता
लाड वर्णावे काय आता
दिवस येता, दिवस जाता
काळ वाहे

भराभर विद्येच्या पायऱ्या
चढती ताई भाऊ साऱ्या
ऊन पाऊस थंडी वारा
भरती ओहोटी समुद्रा
काळ वाहे

श्रीमुख भाव पुढे येती
प्रत्येक संवत्सरी प्रगती
देवघरी सारे जाणती
शिक्षणाविण कोठे गती
कलियुगी या ।।४०।।

चाळीशी येता चाळीशी लागे
डोळ्यासमोर जाड भिंगे
गुढीला हार गाठी टांगे
चिडवी जणू ती, तिला सांगे
संवत्सर युवा

धातृ टाकी पाऊल आता
काळ पुढे पुढे जाता
महत्त्वाचे वर्ष आता
शालेय शिक्षण सांगता
जयश्रीची

मॅट्रिकची परीक्षा मोठी
उरी भरतसे उगाच भीती
शंका कुशंका मनात येती
देव असुनी धावा करिती
इश्वर धावे

सर्व काही सुरळीत
बहुधान्य संवत्सरात
पाऊल आता विद्यापीठात
विज्ञानाच्या आंगणात
इतिहास जणू

प्रमाथी सुद्धा आले गेले
विक्रम नाम संवत्सर आले
शतक नवे सुरू झाले
आणखी काय नवे आले?
सहस्राब्दी ।।४५।।

हजारात एक संयोग
काळाचा नित्याचा ओघ
कालेच्छा दगडावर रेघ
घाला घाले नवे युग
गेले बाबा

वृक्ष विशाल उन्मळला
मुकले सारे सावलीला
सांत्वनेला अर्थ नुरला
काळ परी ना थांबला
बोकाळला अधिक

वृश संवत्सर आले गेले
चित्रभानु पाठीवर आले
आमचे मात्र सर्वस्व गेले
सोडुनी पाठीवर आलेले
प्रमोद गेला

कालचक्र नाही थांबले
सुभानु आता पुढे आले
मनाला ठिगळ लावले
ऋषि महाविद्यालयी गेले
कोण थांबले

तारण नाम संवत्सरे
पन्नाशी उंबरठ्यावरे
कन्या शिक्षण स्नातकोत्तरे
मोठी होती दोन्ही पोरे
शतकार्ध गेला ।।५०।।

अर्धशतक टप्पा हा केवळ
झपा झपा सरतो हा काळ
पाठी नित्यचि कष्टाचे बळ
नदी कधी ना होई निश्चळ
पार्थिव गेले

सवंत्सर ये नामे व्यय
क्षणाचाही ना कधी अपव्यय
कां न मिळावा यांना जय
दोन मुले, बाप माय
मार्ग क्रमती

मोरयाचे वंशज चार
कन्या पुत्र होती थोर
कोण म्हणेल त्यांना पोरं
आले गेले संवत्सर
सर्वजीत

सर्वधारिण पुढे येता
षष्ट्यब्दिपूर्ति सोहळा होता
निवृत्ति घेई आमोद आता
मुले उपवर उपवधु होता
घोर जीवा

आता विरोधिन येई
विरोध कशामाजी नाही
स्नुषा घरामाजी येई
पुण्यनगरी देवघर होई
गोसाव्यांचे ।।५५।।

आता चित्त विभागले
पाउल इकडे तिकडे चाले
नको नोकरी वाटले
संवत्सरचि ऐसे आले
विकृति नामे

परंतु रथ ओढणे भाग
आईस आजी होणे भाग
वंशवृद्धि होई सार्थक
आनंद मनी अमाप
खर भूषण

नंद यशोदा नंदन
आनंद कंद वंदन
ह्रदयी नूतन स्पंदन
संवत्सरही पहा आले
नंदन नामे

दाही दिशांना विजय
समुद्रपार साध्य जय
निवृत्ति वाटे न पराजय
आता फक्त आजी माय
दूजे न काही

संवत्सर जय उजाडले
भ्रमर कानी कुजबुजले
चक्र पूर्णाहुतीला आले
म्हातारीने पुनः पाहिले
मन्मथ दुसरे ।।६०।।

_____________________